Lombarcc antigh

Quest articol chì l'è scrivud in lombard, con la Noeuva Ortografia Lombarda

Paol Diacon, el gh’ha scrivid la Historia Langobardorum

I Lombarcc antigh o Langobarcc (latin: langobardi; sgermanich antigh: langbärte) i era un popol sgermanich che inanz de l’Età de Mez el gh’ha havid per secoi un istil de vita soratœut nomadich e, en del cors de le soe migrazzion storiche, i s’è en fin menacc de le vallade del fium Elba enfina a la penisola italiaca. Del 568 i s’è stabilicc en Italia sota la guida del rè Alboin, endove che i gh’ha fondad prima un regn indipendent, e pò i gh’ha portad enancc una politica d’espansion con l’andà infinamaj a ocupà asquas tœuta la penisola intrega. El Regn lombard l’è anch stad conquistad del Carl Magn en del 774 che el gh’ha ciapad inscé el titol de rè dei franch e dei Lombarcc, che pussee tard l’è stad incorporad al sò territori e l’è vegnid donca a fà part de l’Imperi carolinsg medem.

Origin

I Lombarcc i era conossicc dei Roman sgiamò en epoca antiga: en de l’ann 98 de l’era comœuna, el storich Tacid el je nominava sgià bella en d’una dei soe œuvre sœui german, Germania, siben cheste sgencc ché le restarà an’mò en de l’ombria per secoi e la soa storia an’mò l’era mal conossida en del secol V. El popol dei Lombarcc el partecipa mia a le invasion e a le migrazzion barbariche dei secoi IV e V.

La soa tradizzion oral tarda (l’Origo gentis Langobardorum) la descriv come i Lombarcc i gh’hape lassad la Scandinavia — sota la guida de la regina Gambara e dei sœu duu fiœui, Iber e Agg — e come i se sape stabilicc en de l’Europa centrala. La fa fœura ancasé una spiegazzion de l’etimologia del sò nom, zoè i “longhe-barbe”: segonda a la lesgenda, chesto nom el ghe saress stad dad propri de l’Odin a la tribù piscinina dei winnili (“i guerrer”), depos che le fomne de chesta tribù le s’era tajade via i cavei e le j’haviva dopracc per fàss sœu dei bei barbon, sota consej de la deja Freja, mier de l’Odin medem. Questa azzion ché, de facc, la gh’haviva come l’obietiv el fà somejà l’armada dei Lombarcc pussee numerosa en d’un moment de la soa storia en del qual i era dree a frontà un’invasion de part dei vandai, una tribù che la viviva en d’un territori lilinscé confinant e che, a bon cunt, i era ben pussee numeros de lor. Per quella reson ché, la lesgenda la vœul che i Lombarcc i sape stacc el popol preferid de l’Odin.

L’œuvra la gh’ha per modell la storia de la migrazzion dei Gocc — sgiamò descrivida del storich Sgiordan — e forsi anch la storia de la migrazzion dei Anguel, dei Jucc e dei sassen envers l’isola de Bretagna reportada en de la Cronaca anglo-sassona. A bon cunt, el carater mitologich de la tradizzion lombarda el porta ancasé a considerà l’ipotesi de una soa orisgin scandinava.

Migrazzion

En del prim secol de l’era comœuna, i Lombarcc i s’era stanziacc dree al cors superior de l’Elba, endove che i s’è confrontacc con l’imperdor roman Tiberi. El secol depos, i s’è menacc sœul cors median del Danubi e, en de l’ann 167, i è sgiamò presencc en Pannonia, endove che i resta per divers secoi. Envers la fin del secol V, i oten en chesta region un tratad de l’imperador Sgiustinian, che el je inquadra come foederati de Roma. Una muccia de guerrer lombarcc i serv l’imperi a parter de l’ann 551 come merzenari en de la penisola italiaca contra i ostrogocc.

Una volta rivacc en Pannonia, i gh’ha atacad el regn dei Eroi envers el 505 e, apos chest, i gh’ha ocupad prima la provincia romana de la Panonia Prima e depos la Pannonia Segonda a parter del 547. I gh’ha ligad aleanza ensema ai aver, un popol de le stepe ultem rivacc en de la region. Intorn al 567, i gh’ha batid i Gepicc che i gh’haviva en mira de slargà fœura i confin del sò regn. Una part dei Gepicc la s’è unida ai Lombarcc e, ensema, i s’è menacc envers l’Italia, endove che i gh’ha conservad per un poo de temp le soe lesg. A comincià de la metà del secol VI, un poo de Lombarcc i s’è converticc al cristianesim e, a l’istess temp, i è entracc en contat con la dotrina de l’arianesim. Tutamanch, la granda magioranza dei Lombarcc l’è restada an’mò pagana.

A stà a chell che le cunta le foncc, el sò rè Alboin el gh’ha fad un acord col khagan dei Aver: per dusent agn, i Lombarcc i gh’avaress mia podid tornà en Pannonia, ma a gh’era stad lassad an’mò el sò territori. I Lombarcc inscé, compagnacc e dei Gepicc medem e anch de dei bande de Sassen, eroi e an’pò dei Aver, i s’è meticc en marcia envers l’Italia endove che la destruvanza del regn de Teodorich la gh’haviva crejad un bell vœud de podé: asquas 25 agn de guerre entra i Bizantin e i Ostrogocc le gh’haviva de fad menad l’Italia en ruvina e la reconquista de Sgiustinian la s’è demostrada fiaca.

Invasion de l’Italia

I territori conquistacc dei Lombarcc poch agn depos de la mort de Alboin (575 circa)

El Jörg Jarnot — e ensema a lu una bona part dei autor — i gh’ha stimad che la consistenza numerica dei popoi en migrazzion l’era entra i zent e i zent-zinquanta-mila entra guerrer, fomne e individov mia-combatencc; siben i studios i fudess mia stacc bon de trovà un acord general sœul numer giust.

Anch la resistenza dei Bizantin l’è stada fiaca; i motiv de chesta resistenza debola i è an’mò oget de discussion entra i storich. En chest’epoca ché, la consistenza numerica de la popolazzion l’era al sò minim storich, soratœut a causa de la destruvanza trada adree de la guerra gotica. De sora maross, i Bizantin — che depos la resa de Teia, l’ultem dei rè ostrogocc, i gh’haviva retirad le forze pussee bone e i comandancc pussee bravi de l’Italia perchè i era impegnacc a l’istess temp a frontà anch i Aver e i Persian — i s’è defendicc apena en de le cità grande e fortificade. A se pensa che i Ostrogocc che gh’era restad en Italia i gh’hape mia oponid una gran resistenza, desgià che i vediva en dei Lombarcc dei german compagn de lor lé.

La prima cità a vesser ciapada de Alboin l’è stada Cividale del Friuli (al temp Forum Iulii); e pò, giœuna dree a l’oltra, i gh’ha conquistad Aquileia, Vicenza, Verona e asquas tœute le oltre cità de l’Italia nordorientala.

En del setember del 569, i Lombarcc i s’è impadronicc de Milan e Lucca e en del 572 — depos de trii agn de assedi — i gh’ha ciapad anch Pavia, che l’Alboin el fà deventà la capital del sò nœuv regn.

En dei agn che gh’è vignid depos, i Lombarcc i è andacc enancc con la conquista de l’Italia e i è andacc sgiò dree a la penisola enfina a la Bassa Italia, endove che el Faroald e el Zoton i gh’ha ciapad el controll dei Apennin centrai e meridionai; i è deventacc inscé i prim duca de Spoleto e Benevento. I Bizantin i gh’ha mantegnid una part de le zone de costa de l’Italia continentala: l’Esarcad — la Romagna, con la soa capital Ravenna); la Pentapoli, coi territori de costa de le zinch cità de Ancona, Pesaro, Fano, Senigallia e Rimini; una gran part del Lazzi, inclusa Roma, e de l’Italia meridionala; le cità de la costa de la Campania, Salerno, la Puja e la Calabria).

En prenzippi la dominazzion lombarda l’era dura fiss, desgià che la soa ideja inizzial de governà l’era prategament giœuna de sachesg e conquista — un ategiament ben diferent de chell dei olter bàrber foederacc, che i gh’haviva havid pussee tant temp per sorbisser l’influenza latina. Però, sgià bella envers la fin del secol VI, el comportament dei Lombarcc el s’era fad men dur; an’pò a per via del process de conversion de l’arianesim al cred de la Cesa de Roma.

Regn lombard

Per savenn pussee, varda l'articol Regn di Lombarcc.

Fondazzion del regn

El regn de Alboin

Con l’invasion dei Lombarcc, l’Italia la s’è trovada a vesser spartida entra chesti e i Bizantin, con dei confin che en del cors del temp i è cambiacc despess. I nœuv-rivacc i s’è stabilicc entra la Langobardia Maior — l’Italia setentrionala e el Ducad de Tuscia — e la Langobardia Minor — i ducacc de Spoleto e Benevento en de l’Italia center-meridionala — e, enveci, la terra restada sota el controll bizantin (“Romania”) la gh’haviva come center de gravità l’Esarcad de Ravenna. Depos el ducad del Friul, cread en del ann 569 del rè Alboin medem, i olter ducacc i è stacc creacc en chelle che i era le cità pussee importante dei territori conquistacc. La soluzzion l’è stada sugerida de esigenze soratœut militare, desgià che i duca i era prim de tœut dei comandancc; inscé, però, gh’è stad an’pò butad la somenza de la debolezza strutural del podé central lombard. En del 572 — depos de havìga conquistad Pavia e havìlla fada deventà la capital del regn — l’Alboin l’è stad vitima de una trama organizada a Verona de soa moer Rosmunda e de qualch olter guerrer.

Secol VI

Pussee tard en de l’istess ann, i duca i gh’ha metid sœu come rè el Clefi. Chesto ché el gh’ha slargad fœura an’mò un poo i confin del regn: el gh’ha finid de conquistà la Tuscia, e el gh’ha provad a andà enancc con la politica de l’Alboin. Per chesto, el gh’ha fad fœura la veccia aristocrasia latina per guadagnà terre e patrimoni. Clefi el vegnarà copad en del 574, forsi sœu instigazzion dei bizantin. A chesto pont, i duca i gh’ha decidid de fà senza nominà un olter rè, e per des agn ognidun el gh’ha regnad senza rendìga cunt a nissun en dei sœu ducacc.

Teodolinda, afresch dei savatari, Capella de Teodolinda, Monsa, 1444.

Basilica Autarena (Fara Gera d’Adda), abside.

En del 584 i duca, denancc al besogn de havìga una monarchia bella gajarda e centralizada per podì tegnìga bota a la pression dei franch e dei bizantin, i gh’ha incoronad l’Autari come sò rè e i gh’ha consegnad a lù la metà dei sò patrimoni.

Inscé, l’Autari el gh’ha reorganizad i Lombarcc e la soa presenza stabila en Italia. El gh’ha ciapad el titol de Flavius, col qual el fava cunt de proclamàss anch protetor de tœucc i roman. En del 585 el gh’ha casciad indree i franch en del Piemont del dé d’incœu, e el gh’ha obligad i Bizantin a domandà per la prima volta una tregua. En del 590, el gh’ha tœult en moer la principessa de Baviera Teodolinda, de sangh lentisg, una casada lombarda prestisgiosa.

L’Autari l’è mort en del cors de chell istess 590, e a ciapà el sò post gh’è stad ciamad el duca de Turin, Agilœulf, che poch depos el tovarà come mojer l’istessa Teodolinda; a catàll fœura come spos e rè, a stà a la lesgenda, la fu lee medema. La influenza de la regina sœu la politica de l’Agilœulf l’è stada importanta e le decision pussee grosse se pensa che le sape stade ciapade de tœucc duu i spos ensema.

l’Agilœulf e la Teodolinda i gh’ha garantid i confin del regn per mez de tratacc de pas coi Franch e coi Aver; le tregue coi bizantin, enveci, i è stade sistematicament violade e i des agn enfina al 603 i è stacc segnacc de de un’oltra espansion dei Lombarcc. Al nord, l’Agilœulf el gh’ha ocupad — entra le oltre cità — anch Parma, Piasenza, Padua, Monselice, Este, Cremona e Mantoa, entant che al sud i duca de Spoleto e Benevento i slargava an’pò a lor i sò posedimencc.

El renforzament dei podé atribuicc al rè — inviad de l’Autari prima e de l’Agilœulf depos — el gh’ha segnad an’pò el passagg a una concezzion territorial nœuva basada sœu una division stabila del regn en ducacc. Ogni ducad l’era comandad e aministrad de un duca, che l’era ben pussee de vesser apena el capp de una fara, ma anch un fonzionari del rè, al qual gh’era afidad dei podé publich; el vegniva ancasé aidad de dei fonzionari minor ciamacc skoldheis e gastalcc. Con chesta manera nœuva de organizàss, el Regn lombard el cominciava a cambià carateristica: de una sempliz ocupazzion militar a un stad ben fosgiad. La inclusion de le sgencc sconfisgide (i Romanich) l’era una tapa inevitabila e l’Agilœulf el gh’ha ciapad de le decision simboliche che le mirava a fàga ciapà credet en de la popolazzion latina: per esempi, el s’è definid anch Gratia Dei rex totius Italiae (“Per grazzia del Signor, rè de l’Italia intrega”) e mia apena Rex Langobardorum (“rè dei Lombarcc”). L’è en chesta direzzion che se pœul lensger la pression — fada soratœut de la regina Teodolinda, che la gh’haviva un raport epistolari col papa Gregori Magn stess — de fà convertisser i Lombarcc al catolicesim, che enfina a chell moment ché i era an’mò soratœut pagan o arian, e per la recomposizzion del Scisma tricapitolin. Paol Diacon en de la soa œuvra l’esalta el nivell de segurezza al qual i era rivacc, apos le baraonde de l’invasion e depos del period dei duca, sota el regn de l’Autari e la Teodolinda:

(LA) «.Erat hoc mirabile in regno Langobardorum: nulla erat violentia, nullae struebantur insidiae; nemo aliquem iniuste angariabat, nemo spoliabat; non erant furta, non latrocinia; unusquisque quo libebat securus sine timore pergebat. »	(LMO) «Gh'era chesto de meravejos en del regn dei lombarcc: gh'era mia violenze, se tramava mia; nissun l'oprimiva i olter senza reson, nissun el robava; nissun el rapinava; tœucc i andava endove che i voliva, segur e senza pore.»
(Paol Diacon, Historia Langobardorum, III, 16)

Secol VII

Apos che gh’è mort l’Agilœulf, en del 616, el tron l’è passad a sœu fiœul an’mò sgioven: l’Adaloald. La Teodolinda, che la gh’ha fad de resgidora a lù e che, donca, la gh’ha tegnid en man el podé anch depos che el fiœul l’è deventad magiorenn, l’è andada enancc con la soa politica filo-catolica e de pasentament coi bizantin, che però l’è andada a finì a creà malcontent entra i olter nobii Lombarcc. El conflid l’è s’ciopad en del 624, capesgiad de l’Arioald — el sgender de la Teodolinda — che en del 625 l’è rivad a destituisser l’Adaloald e a ciapà el sò post. Chesto “golp de stad” el gh’ha dervid una stagion de beghe entra le dò componencc religiose de magioranza, dedree de le quai se scondiva l’oposizzion entra chei che sostegniva la politica de pasentament coi Bizantin e de integrazzion coi “romanich” e chei che voliva una politica pussee agressiva e de espansion (cioè, i nobii arian). El regn de Arioaldo l’è stad disturbad de tœute cheste beghe interne e de manasce esterne.

La dominazzion dei Lombarcc a la mort de Rotari (652).

En del 636, el post de l’Arioald l’è stad ciapad de l’arian Rotari, duca de Bressa, che el gh’ha regnad enfina al 652 e conquistad asquas tœuta l’Italia setentrionala. El gh’ha ocupad ancasé Oderso e la Liguria e finid de conquistà l’Emilia, depos de havìga vinsgid en de la bataja del Scoltenna en del 643. La soa memoria l’è ligada soratœut al sò famos Edit, promulgad l’istess ann, che el codificava le norme germaniche, ma che el derviva la porta anch a novità assossenn importante, compagn de la sostituzzion de la faida col guidrigild.

En del 653, con l’Aripert I, gh’è tornad a ciapà el tron la dinastia bavaresa, segn de una forza ritrovada de la fazzion catolica a despet de chella ariana. L’Aripert el s’è metid en mostra per la repression contra l’arianesim; a la soa mort en del 661, el gh’ha spartid el regn entra i sœu duu fiœui: Pertarid e Godepert. La spartizzion però l’è andada subet en crisi: entra i duu fredei ghe s’è inviad fœura una bega che la gh’ha ciapad denter anch el duca de Benevento, el Grimoal, che el gh’ha ciapad l’ocasion per cavàss de torn tœucc duu i fredei e otegner la investidura dei nobii Lombarcc. Grimuald el gh’ha favorid l’œuvra de integrazzion entra le dò componencc del regn e el gh’ha esercitad el sò podé con d’una pienezza che enfinadess la s’era mai vesta en dei sò predecesor.

Corona Fèrea, secol VII, Ø 15 cm. Monscia, Dom, Capella de Teodolinda. El manufad, modellad en or e prede prezziose intorn a una lamina otegnida, segond la tradizzion, del ferr de un ciod de la cros del Signor, l’è stad doprad per le incoronazzion dei rè d’Italia enfina al secol XIX.

En del 671, quand che gh’è vegnid a mœurer an’pò a el Grimuald, el Pertarid el s’è menad indree en Italia e el gh’ha portad enancc una politica en linia con chella de la soa dinastia. El gh’ha otegnid la pas coi bizantin e el gh’ha smorzad sœu una prima rebellion del duca de Trent, l’Alachis, che però el gh’ha tentad an’mò una volta de ribellàss: el gh’ha, de fad, coalizad i oposidor de la politica filo-catolica a la morte del Pertarid, en del 688. Sò fiœul Coniperto che el gh’ha ciapad el sò post en del 689, e l’è rivad a tegnìga coo a chesta oltra rebellion — el gh’ha donca copad l’Alachis en de la bataja de Coronad. La crisi l’era el resultad de la divergenza che la contraponiva le dò region de la Langobardia Maior: de una banda le region ocidentai (“Nestria”), ligade ai rè de la dinastia bavaresa, filo-catoliche e sostenidore de la politica de pasentament coi Bizantin e Roma; de l’oltra le region orientai (“Austria”), che se rasegnava mia a che se indebolisse el carater de guerrer del sò popol.

Secol VIII

Depos de la mort del Conipert, en del 700, ghe s’è inviad fœura un’oltra bega per la sucession. Depos de diverse bataje, rebellion, regenze che s’è mai stabilizade, en del 702 Aripert II el riva a bater l’Ansprand e el Rotari — che el ghe se oponiva a lù — e inscé l’è podid tornà a dedicàss a una politica de pasentament. En del 712 l’Ansprando, rientrad de l’esili al qual l’era stad obligad, el gh’ha sbatid sgiò l’Aripert, ma pò l’è mort apena depos de trii mis de regn.

Sœul tron alora gh’è andad sœu Liutprand, fiœul de l’Ansprand sgiamò asociad al podé; el sò regn el sarà el pussee longh de tœucc chei dei rè Lombarcc en Italia, che sota de lù i gh’ha tocad el pont pussee alt de la soa evoluzzion storica. El sò popol el ghe reconossiva coragg, valor militar e œucc politich, ma a chesti valor tipich de la tradizzion germanica, el Liutprand — che oramai el regnava sora una nazzion en magioranza catolica — el gh’ha sgiontad anch le virtù del piissimos rex. A testimonianza de l’amirazzion che i Lombarcc i gh’haviva envers de lù, el Paol Diacon el la descriv inscé:

(LA) «Fuit vir multae sapientiae, consilio sagax, pius admodum et pacis amator, belli praepotens, delinquentibus clemens, castus, pudicus, orator pervigil, elemosinis largus, litterarum quidem ignarus, sed philosophis aequandus, nutritor gentis, legum augmentator.»	(LMO) «L'è stad un om de gran sagezza, baloss ind el consejà, de granda pietà e amant de la pas, gajard in guerra, misericordios envers i colpevoi, cast, virtuos, mai stœuff de pregà, bondant en de la limosna, mia un gran conossidor de la leteradura ma degn de vesser paragonad ai filosof, pader de la nazzion, estensor de le lesg.»
(Paol Diacon, Historia Langobardorum, VI, 58)

Rachis en d’una miniadura medievala.

El Liutprand el gh’ha fad lianza coi Franch, per mez de un acord coronad de l’adozzion simbolica del sgioven Pipin el Curt e, coi Aver, ai confin orientai, en manera de garantìss una certa segurezza contra le minasce esterne e de podì inscé havìga le man libere en Italia. En del 726 el gh’ha ciapad diverse cità de l’Esarcad e de la Pentapoli, e a l’istess temp el s’è mostrad come protetor dei catolich; per mia fàssela ciapà dree del papa, però, el gh’ha dovid renonzià a l’ocupazzion de Sotri, che el gh’ha mia dad indree a l’imperador ma “ai apostoi Peder e Paol”. Chesta donazzion — conossida col nom de Donazzion de Sotri — la gh’ha cread el precedent legal per atribuìga el podé temporal al papa, che gh’ha havid come ultem resultad la constituzzion del stad de la Cesa.

La bega col papa la gh’ha ciapad una brœuta piega quand che el Liutprand el gh’ha metid sota assedi Roma; el papa el gh’ha donca domandad a Carl Martel de vesser aidad de lù. Chesto l’è rivad per via diplomatica a fàga cambià idea al rè lombard e, en del cors dei agn che gh’è vegnid depos, Liutprand l’è rivad a trà an’pò a i ducacc de Spoleto e de Benevento sota la soa autorità: mai nissun olter rè lombard l’è rivad a otegner inscé tant. La saldezza del sò podé la se fondava sœul sò carisma personal ma anch sœu la reorganizazzion de le struture del regn che el gh’haviva sgià bella inviad an’mò en dei prim agn. El papa nœuv Zacaria, el gh’ha otegnid de le oltre concezzion terretoriai de Liutprand, che en del 742 el gh’ha trasferid al papa, un bell poo de terre de l’ex ducad roman.

L’estension massima dei possedimencc dei Lombarcc apos le conquiste del rè Astœulf (751).

Depos che gh’è mort el Liutprand en del 744, una rebellion la gh’ha sbatid sgiò el sò nevod Ildebrand e la gh’ha metid sœu al sò post el duca del Friul, Rachis, che però el gh’ha dimostrad de mia havìga el carater fort assee. El gh’ha cercad de fàss sostegner de la nobiltà piscinina e dei romanich, ma l’è andad a finì de fà enversà la bas dei Lombarcc che la l’ha obligad un poch temp a tornà a atacà la Pentapoli. El papa el l’ha convincid a lassà perder, e chesta decision la gh’ha contribuid a meter a zero del tœut el sò credet; i duca i gh’ha inscé elesgid al sò post come rè nœuv sò fradell, Astœulf, e al Rachis gh’è convegnid de ritiràss a l’Abazzia de Montecassin.

L’Astœulf, che l’era representant de la corrent pussee agressiva dei duca, el gh’ha praticad una politica energica e de espansion e en prenzippi el gh’ha anch otegnid an’pò a dei bei sucess che i s’è concretizacc con la conquista de Ravenna en del 751. Con le soe campagne i Lombarcc i era rivacc a dominà asquas del tœut l’Italia, con l’ocupazzion (750-751) anch de l’Istria, de Ferrara, de Comacchio e de tœucc chei territori a sud de Ravenna enfina a Perugia, e en de la Langobardia Minor l’è rivad a imponì el sò podé an’pò a sœul ducad de Spoleto e, en manera indireta, a Benevento. Propri quand che l’Astœulf el somejava lanciad a dominà tœute le oposizzion en Italia, el Pipin el Curt, el rè nœuv dei franch, el s’è metid d’acordi col papa Steven II che, en cambi de l’opzion real, el gh’ha otegnid che i franch i vegness sgiò en Italia. En del 754 l’esercit lombard l’è stad batid dei franch e l’Astœulf el gh’ha dovid acetà de consegnà ostagg e ceder dei territori. Duu agn apos el gh’ha tornad a invià fœura guerre col papa, e chesto l’è tornad a ciamà i franch. Batid el torna, l’Astœulf ‘sta volta el gh’ha dovid acetà de le condizzion an’mò pussee dure: Ravenna la vegnarà cedida al papa, che el gh’ha slargad fœura inscé i territori dei Patrimoni de Sant Peder e el rè el gh’ha dovid acetà una sorta de protetorad.

L’Astœulf l’è mort en del 756 e alora Rachis el gh’ha lassad el monasteri endove che el s’era retirad e el gh’ha tentad, en prenzippi con un qualch sucess, de tornà a impadronìss del tron. El gh’ha trovad però sœu la soa strada el rè Desideri, duca de Tuscia, che l’era rivad a trovà el suport del papa e dei franch. I nobii Lombarcc i se sotametarà al Desideri e Rachis el tornarà a ritiràss a Montecassin. Desideri el tornarà a afermà el controll lombard sœul territori, el ligarà relazzion coi romanich, el crearà una red de monasteri governacc de aristocratich Lombarcc e el trovarà un acord col papa nœuv, Paol I. El Desideri e gh’ha sposad l’Ansa, una fiœula de la nobiltà bressana e ensema con lee i desviluparà una politica matrimonial mirada a consolidà el podé dei Lombarcc. I farà sposà giœuna de le soe fiœule al duca de Baviera, Tassilone, e un’oltra a chell che el sarà conossid de tœucc col nom de Carl Magn, alora ered del tron dei Franch.

La fin del regn

En del 771, la mort del sò fredell Carlomann la gh’ha lassad libertà de azzion a Carl Magn che, oramai segur del sò tronn, el gh’ha repudiad la fiœula de Desideri. L’ann depos, el papa nœuv, Adrian I — un papa che l’era de la fazzion che ghe dava contra a Desideri — el gh’ha cominciad a pretender che el rè lombard el ghe daves indree cert territori che el gh’haviva imprometid, ma che el gh’haviva mai dad e inscé el la pociad a tornava a fàga guerra a le cità de la Romagna. El Carl Magn l’è stad ciamad per aidà el papa e entra el 773 e el 774 l’è calad en Italia e el gh’ha conquistad la capital del regn, Pavia. El fiœul del Desideri, l’Adelchi, l’è rivad a reparàss dei Bizantin; Desideri e la soa sposa Ansa i è stacc portacc en Francia e seracc sœu en d’un monasteri. El Carl alora el s’è fad ciamà Gratia Dei rex Francorum et Langobardorum, e el gh’ha reunid sota la soa corona i duu regn. El gh’ha mantegnid le Leges Langobardorum ma el gh’ha reorganizad el regn sœul modell de chell dei franch e el gh’ha sostituid i duca coi concc .

«Insé gh’è finid l’Italia lombarda, e nissun el pœul dì sgiamai che l'è stad, per el noster Paes, una fortuna o una desgrazzia. L’Alboin e i sò sucessor i era stacc dei padron scomocc, pussee de Teodorico, infina a che i è stacc dei bàrber stabilicc ind un territori conquistad. Ma oramai i era dree a assimilàss a l’Italia e i gh’havaress podid trasformàlla ind una Nazzion, compagn de chell che i franch i era dree a fà con la Francia. Ma in Francia gh’era mia el Papa; in Italia, sé.»

(Indro Montanelli - Roberto Gervaso, L'Italia dei secoli bui)

Società

Una fibola lombarda.

I Lombarcc i era un popol de guerrer che gh’haviva una aristocrazzia formada de cavaller comandacc de un rè an’pò a lù guerrer. El titol se el passava mia per dirit dinastich ma el vegniva atribuid per elezzion: l’elezzion la se svolsgiva en del ambient de l’esercit, che el fava de Gairethinx (cioè l’asemblea dei omen liber o arimagn). La class pussee bassa de la piramid social l’era formada dei serv, ch’i viviva en condizzion de s’ciav; al nivell de mezz se trovava i aldii, che i gh’haviva una libertà limitada ma i gh’haviva almanch una certa autonomia en ambet economich. Al moment de l’invasion de l’Italia en del 568, el popol l’era spartid sœu en diverse fare , che i era dei regrupamencc basacc sœu la fameja ma che i gh’haviva anch fonzion militara che favoriva la coësion en dei momencc de grancc spostamencc. A capp de ogni fara gh’era un duca..

Anch apos che i s’era stabilicc en Italia, i Lombarcc i gh’ha mantegnid el valor e la fonzion che i ghe dava quand che i era de le sgencc nomadiche a l’asemblea del popol liber, el Gairethinx, che el decidiva de l’elezzion del rè e de le scerne politiche, diplomatiche, legislative e sgiudizziarie pussee importante. Col inradisàss de l’insediament en Italia, el podé l’è deventad territorial, organizad en ducacc. I skuldheis i governava i abitancc pussee piscinin, e enveci i gastalcc nominacc del rè i aministrava la part de proprietà lombarde assegnade, a comincià de l’elezzion del rè Autari (584).

Apos che la presenza en Italia la s’è stabilizada, en de la strutura sociala del popol gh’è inviad a vedìss i prim segn de evoluzzion, registracc soratœut en del Edit de Rotari (643). El carater de guerrer — che el se trava adree dei elemencc de colletivesim militar — el gh’ha lassad de menemà post a una società diferenziada, con d’una gererchia ligada anch le dimension pussee o men grosse de le proprietà de terra. L’Edit el lassa capì che, el post de le fortificazzion pussee o men provisorie, i Lombarcc i staes oramai en de le cità, en dei pais o — forsi pussee despess — en fatorie indipendencc (cortis). Col passà del temp an’pò a i aspecc de segregazzion i è andacc a stemperàss, soratœut col process de conversion a la religion catolica inviad de la dinastia bavaresa. El secol VII l’è stad segnad de chesto vegnì pussee derent, ensema a un mes’ciàss sœu pussee marcad de le gerarchie sociai. Intra i Lombarcc gh’è stad de chei che i è vegnicc a trovàss sœui panei pussee bass de la scala economico-sociala, e a l’istess temp cressiva el nœumer dei romanich ch’i era bon de rampegà sœu e rivà a posizzion de valum. A confermà che chesto process l’era dree a verificàss a la svelta gh’è anch l’usanza de la lengua latina per tœucc i documencc scrivicc.

Aiseben che le lesg de Rotari le proibisses, en linia de prenzipi, el matrimoni entra la sgent de stirpa lombarda e i Romanich, l’era però possibol per un Lombard sposà una s’ciava, an’pò a se romanica, a pat che la fudess emancipada prima del dé de le spose. I ultem rè lombarcc, come el Liutprand o el Rachis, i gh’ha cressid an’mò i sforz per rivà a una integrazzion, col presentàss semper pussee come dei rè d’Italia enveci che rè lombarcc. Le novità lesgislative che l’istess Liutprand el gh’ha spociad, le inzebiss anch la fonzion semper pussee importanta che gh’haviva le nœuve categorije de persone, compagn de chella dei mercancc e dei artesan. En del secol VIII, i Lombarcc se pœul dì che i eres adatacc un poo sota tœucc i aspecc, i costum e le tradizzion de la magioranza de la popolazzion del sò regn.

An’pò de vardà

• lengua longobarda