Dialèt bergamàsch
|
Chèst artìcol a l'è scricc in Lombàrd, ortograféa bergamasca del Dücàt. |
| Bergamàsch () | |
|---|---|
| Oltre denominazion : | |
| Parlada in : | 'n de la pruìnsa de Bèrghem, in del teritòre cremasch e in di paìs de la Val San Martì. |
| Rejon : | Europa |
| Parlants : | sirca 700 méla |
| Ranking : | |
| Classifegazion jenetega : | Indo-Europea Italica |
| status ofiçal | |
| Lengua ofiçala de : | |
| Regolad de : | Dücàt de Piassa Püntìda |
| codex de la lengua | |
| ISO 639-1 | |
| ISO 639-2 | roa |
| ISO 639-3 | |
| SIL | lmo |
| varda anca: lengua | |
Ol Bergamàsch l'è ü dialèt che l'è parlàt a Bèrghem e in de la sò pruìnsa. 'Nsèma a 'l bressà e a 'l cremàsch, a 'l fa part di dialècc orientài de 'l lumbàrd (oròbech). A l'è ü di piö cunussìcc fò de la regiù, 'nsèma col milanés.
Ol Bergamàsch a 'l gh'a ü gran nömer de varietà. A l'è stat dovràt da l'Ermanno Olmi cóme lèngua de la sò pelìcola del 1978, L'albero degli zoccoli.
Ol Bergamàsch a l'gh'a di orìgen antiche. Ü di prim esèmpe de Bergamàsch a 'l se tröa 'n del lìber del Dant Alighér, che 'n del sircà 'l volgàr italià pö bèl, a 'l gh'a scriìt issé di dialècc lumbàrcc:
|
«[...] Mediolanenses atque Pergameos eorumque finitimos eruncemus, in quorum etiam improperium quendam cecinisse recolimus: "Enter l'ora del vesper/ciò fu del mes d'occhiover"
(Tàmen i milanés, i bergamàsch e i sò isì, a derisiù d'i quai a'm regórda che ergü 'l gh'à facc sö öna cansù: "Enter l'ora del vesper/ciò fu del mes d'occhiover") » |
Chèsta l'è però dóma öna testimoniansa stòrega, che la gh'à gnà ü falì de valùr leterare o linguìstegh. Ol Dant Alighér de fati in del sò De Vulgari 'l gh'a pensàt bé de dì pèste e córegn de töte i maderlèngue e pò di persune che i a dovràcc: per esèmpe, a stà a chèl che 'l dis ol Dant, ol romà l'è la lèngua piö ergognusa de töte e chèi de Róma i è di miserabei, 'nvéce i sardi i è gnà di òmegn, ma di sömie e ghe n'è 'nfina a' per i fiorentì, che a sènt ol Dant, i è issé tat rembambìcc in de la sò stüpidità de pensà che ol fiorentì 'l sées la lèngua piö bèla.
'n del De Vulgari ol Dant 'l völ portà 'nacc l'idèa che gh'è dóma öna lèngua buna: chèla del Cino da Pistòia, del Guido, del Lapo e del sò amìs, amìs che l'è pròpe lü, ol Dant.
Esèmpe de bergamàsch leterare
[Modifega | modifica 'l sorgent]|
|
«[...] hec mulier id est la fomna et dicitur mulier, [...] hoc ignifer id est ol bernaz et dicitur ignifer [...]»
|
|
|
«E fì senorzat da Peter e incalzat da Martì, [...] cola pena mal temprata no po fì bona letra. »
|
(E. Zerbini, Note storiche sul dialetto bergamasco ex B. Belotti, op. cit. in note)
|
|
|
«A nomo sia de Crist ol dì present
Di des comandament alegrament I qua de de pader onnipotent A morsis per salvar la zent. E chi i des comandament observarà in vita eterna cum Xristo andarà [...] » |
(Ex B. Belotti, op.cit.)
|
|
|
«...Se bé cognosse, che sto nost parlà
bergamasch no s'convè a lodà la zét, gnè da fà pians, perché chi lès o sèt al gà fà pio tost gni vòia d'grignà...» |
(Giovanni Bressani, (1489-1560))
|
|
|
«I armi, i fomni, i soldacc, quand che in amôr
I andava d' Marz, af voi cuntà in sti vers, Che fü in dol tèp che con tancc furôr Al vign de za dol mar i Mor Pervers, Condücc dal re Gramant, so car signôr, Che voliva più Franza e l'univers E destrüz sech Re Carlo e i Paladì Per vendicà sò Pader Sarasì.» |
(Belotti. op. cit.)
|
|
|
«Che per spiegass bé e spert, sciassegh e stagn
a tate lengue ch'è montade in scagn, al Fiorentì, al Franses la nost lagh dà neuf per andà ai dès. [...] Mi per efett de ver amour, de stima, Lavori e pensi in prima A i mè compatriogg a i mè terèr; E dopo, se 'l men vansa, a i forestèr.» |
(ex Belotti, op. cit.)
|
|
|
«Al vé vià quacc diàvoi chi gh'è mai
Al segn de quel teribel orchesù. De pura 'l sa sgörlè i mür infernai. E serè fò Proserpina i balcù; I è röse e fiur, borasche e temporai, Tempeste e sömelèc, saete e tru, E a par de quel tremàs là zo de sot, L'è cöcagna balurda 'l teremòt.» |
(ex Belotti, op. cit.)
|
Gramàtica
[Modifega | modifica 'l sorgent]
|
Per saìn de piö, àrda l'artìcol Gramàtica bergamàsca. |
Cóme töte i lèngue, anche 'l bergamàsch al gh'à di sò régole che i ègn de la tradissiù verbàl. Pò si gh'è di diferènse pesséne tra i zòne, ol sistéma de la gramàtica, la fonética, ol vocabolare i è istèss.
Ol bergamàsch l'è caraterisàt da l'afèresi, d'öna furma interogativa per ol vèrbo (an va; an vai?), e da 'l vìga ol vèrbo istèss per i tèrse persune (singolàr e plüràl) e per la prima persuna plüràl (de probàbel deriassiù germànica). Per desferensiài, al sa dóvra ü pronòm clìtico obligatòre intramès ol pronòm persunàl (mìa obligatòre) e 'l vèrbo, compàgn de 'l vèneto.
- (lü) 'l laùra
- (lé) la laùra
- (nóter) a m' laùra
- (lur) i laùra
- (lü) 'l màia
- (lé) la màia
- (nóter) a m' màia
- (lur) i màia
La negassiù (facia co l'avèrbe mìa) la va dòpo ol vèrbo, compàgn de 'l milanés e de l'emilià.
- 'ndomà laùre mìa
- adès maie mìa
Fonética
[Modifega | modifica 'l sorgent]Ol bergamàsch 'l gh'à öna fonética compagna a chèla di óter dialècc d'la Lombardéa.
Al gh'à di gröp de consonàncc che i gh'è mìa in de l'italià, cóme sg [zʤ] e s-c [sʧ]. Al s' pöl tròa al prensépe di paròle (s-cèt), 'n del mès (brös-cia), a la fì (mas-cc).
I vocài i è növ:
| IPA | Descrissiù | Esèmpe |
|---|---|---|
| i | Anteriùr seràda mìa srotondàda | sich /sik/ |
| e | Anteriùr semi-seràda mìa srotondàda | sét /set/ |
| ɛ | Anteriùr semi-deèrta mìa srotondàda | sèch /sɛk/ |
| a | Anteriùr deèrta mìa srotondàda | sach /sak/ |
| o | Posteriùr semi-seràda srotondàda | sót /sot/ |
| ɔ | Posteriùr semi-deèrta srotondàda | sòch /sɔk/ |
| ø | Anteriùr semi-seràda srotondàda | sö /sø/ |
| y | Anteriùr seràda srotondàda | mür /myr/ |
| u | Posteriùr seràda srotondàda | mura /mura/ |
Ortograféa
[Modifega | modifica 'l sorgent]|
|
Per saìn de piö, àrda i artìcoi Ortograféa del Dücat e Stòria de l'ortograféa lombarda. |
Al dé de 'ncö in d'la proìncia l'è dovrada suertöt chèla del Dücàt de Piassa Püntìda[2] (che l'organìsa ach di córs de dialèt[3]). In del passàt però a n'è stàcia dovrada piö d'öna da i dièrs aütùr, e 'ncö gh'è ach la possibilità de dovrà öna di grafée pensade per tüt ol lombard.
Vocabulàre Bergamàsch-Italià
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Ol Tirabósch
- Ol Carminati Viaggi - 1905
- Ol Zappettini
Vocabulàre Italià-Bergamàsch
[Modifega | modifica 'l sorgent]El Paternoster in bergamàsch
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Pàder nòst che te sé in cél
a'l sìes santificàt ol tò nòm,
a'l végne 'l tò régn,
la sìes facia la tò olontà
cóme in cél, issé 'n tèra.
Daga 'ncö ol nòst pà de töcc i dé
e pàghega i nòscc débecc
cóme nóter m' ghi paga ai nòscc debitùr
faga mìa borlà in tentassiù,
ma sàlvega del mal. Àmen.
Fóncc
[Modifega | modifica 'l sorgent]- ↑ Dant Ligher "DE VULGARI ELOQUENTIA" Lìber 1, capìtol XI (edissiù Garzanti)
- ↑ Per esèmpe, La Grammatica Bergamasca (del Umberto Zanetti), ol Dizionario italiano-bergamasco e 'l Dizionario bergamasco-italiano (del Carmelo Francia e del Emanuele Gambarini) i dóvra chèsta ortograféa.
- ↑ Due corsi di dialetto bergamasco per scoprire la tradizione linguistica
Bibliografìa
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Bortolo Belotti. Storia di Bergamo e dei bergamaschi.
- Umberto Zanetti, La grammatica bergamasca - Bergamo, Sestante, 2004. ISBN 88-87445-59-1.
- "Dizionario italiano-bergamasco", compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini, Bergamo: Grafital, 2001.
- "Dizionario bergamasco-italiano", compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini, Bergamo: Grafital, 2004.
Culegamèncc
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Ortograféa del dücat
- La gramàtega bergamasca del Ümbèrto Zanèt
- Proèrbe bergamàsch
- Scioglilingua bergamàsch
- Esclamasiù bergamàsche
- Andersen in Bergamasch
-
Vocabolario bergamasco (Zappettini) -
Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni -
Raccolta di proverbi bergamaschi -
Poesie in dialetto bergamasco di Pietro Ruggeri, raccolte da Antonio Tiraboschi -
Saggio di un vocabolario Bergamasco -
Il Vangelo di S. Matteo volgarizzato in dialetto bergamasco -
Poesie in dialetto bergamasco -
Capitoli in dialetto bergamasco
Culegamèncc de föra
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Vocabolario Italiano / Bergamasco - Carmelo Francia, Emanuele Gambarini - Ducato di piazza Pontida
- Ducato di piazza Pontida
- Suoni vocalici e scioglilingua in bergamasco
- Ü diferènt Paternoster in Bergamasch (mìa in de 'l dialèt de la sità però) Arqiviad qé: [1]
- Sìt de infurmasiù per el dialèt bergamàsch (tradisiù, topònem...)
- Stefano Zappettini, Vocabolario bergamasco-italiano, 1859
- Pietro Ruggeri da Stabello, Poesie in dialetto bergamasco, 1869
- Proèrbe de la Al Brembàna Arqiviad qé: [2]
- Profilo tipologico del dialetto bergamasco
- Informasiù sùra 'l dialèt de Casnìch Arqiviad qé: [3]
- Tóne Tirabósch, Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni, Bèrghem, 1873
- Proèrbe bergamàsch
- Óter proèrbe bergamàsch
- Vocabolàre del dialèt de Treì
- Nozioni di Grammatica del Dialetto Bergamasco
