Svìzzera

La Cunfederaziun Elvetica o Svizera (Italian: Svizzera, Confederazione Svizzera; Tudesch: Die Schweiz, Schweizerische Eidgenossenschaft; Frances: Suisse, Confédération suisse; Rumanc: Svizra, Confederaziun svizra) a l'è una cunfederaziun de statt (i cantun) de l'Europa centrala; la gh'ha per vesin Germania, Frància, Italia, Austria, e Liechtenstein. Quest paes chì al gh'ha una fort tradiziun de neutralità pulitica e militar, però anca de cuuperaziun internaziunala, vist che l'è la sed de tantin urganizaziun internaziunai.

La versiun latina del sò nom ufizial: Confoederatio Helvetica, la cunsent da catà minga föra vüna di quatru lengui ufizial. La sua abreviaziun: CH, a l'è quela che se dövra per identificà i dumini web che se referissen a la Svizera a l'Internet.

Storia

In del 1291, di representant di trii cantun d'Üri, Svitt e Unterwald a firmen la Carta de l'Alianza, che i üniss in de la lüta cuntra el guvernu di Asburgh, che a quel temp el cuntrulava el tron tudesch imperial del Sacru Imperi Ruman. In la bataia de Morgarten del 1315, i Svizer a baten l'esercit di Asburgh secüranduss inscí una semi-independenza cume Cunfederaziun Elvetica.

In del Trataa da Westfalia dal 1648, i paes eurupei recugnussen l'independenza de la Svizera dal Sacru Imperi Ruman e la sua neutralità. In del 1798, i esercit de la revulüziun francesa ocüpen la Svizera. El cungress de Viena del 1815 restabiliss la independenza svizera e i putenz europei aceten de recugnuss de manera permanent la neutralità del paes.

La Svizera l'adota una custitüziun federal in del 1848, refurmada prufundament intal 1874, che la stabiliss la respunsabilità federala par la giüstizzia, la defesa e 'l cumerc. A partì da alura, l'è cuntinua la süperiurità pulitica, ecunomica e suciala che l'ha caraterizaa la Svizera.

I Svizer a hin cugnusüü per la sua storica neutralità e par avè minga participaa militarment ai guer mundial. In del 2002 la Svizera la regiung pienament i Naziun Ünii.

Guvernu e pulitica

La strütüra da l'urganizaziun pulitica de la Svizera la se basa sü trii nivei: Cumün, Cantun e Cunfederaziun. Quest trii ambit i gh'ha una ampia autunumia. In cas de dübi, la presa de decisiun la gh'ha lögh in de l'ambit cantunal o cumünal. Questa circustanza la permet che 'l nivel püssee a val da la sfera pulitica naziunala, el Cumün, el gh'abia anca un alt spazzi d'autunumia. I materii che 'l Cumün l'è minga in cundiziun de regulamentà deperlüü a hin avucat dal Cantun, i cumpetenz del qual, al sò turn, a hin cumplementaa da quii de la Cunfederaziun. Questa atitüdin de cuurdinaziun e süport se ciama sübsidiarietà, e l'evita la prepunderanza d'una aministraziun centrala e la cunced dumà aziun de süport a la Cunfederaziun.

Cunt urigin in del termin latin "confœderatio", el cuncet de federalism el gh'ha cume finalità l'üniun de ent statal equiparabil, la suvranità de la qual la gh'ha da ra l'è garantida da l'istessa. El federalism svizer se carateriza pel sò interess a mantegnì l'autunumia di Cantun, la qual cossa la süpon un principi de la gestiun pulitica del paes: ciapà el nümer de decisiun püssee grand che se pöö in d'una forma des'centralizada.

El püssee alt pudè legislativ l'ustenta l'Assemblea Federal (el parlament), che l'è cumposta da dò Camer (el Cunsei Naziunal e 'l Cunsei di Stat).

I drecc e i cumpetenz de tücc düü i Cunsei a hin identich. I Parlamentari desenvilüpen i sò atività pulitich paralelament a la sua vita prufessiunala e se reünissen nurmalment quatru völt a l'an int i sessiun urdinari (vöna ogni trii mes), che a düren tre setiman.

El Guvernu de la Svizera a l'è cumpost da un Culegi, che in alter paes a l'è equiparabil al Gabinett o al Cunsei di Minister; el cunsist de set member e 'l se ciama Cunsei Federal. Quest organ chì al custitüiss, dal 1848, l'esecütiv naziunal. Ogni an, vün de quest set member a l'è cataa föra cume President del Cunsei e del stat; de tüta manera, a l'esercita dumà una funziun representativa.

I Svizer cun drecc a vutà poden inflüì sü la marcia de la Cunfederaziun e di Cantun minga dumà a travers i eleziun, ma anca fasend üs de düü strüment: l'iniziativa e 'l referendum. Di Cantun hinn ciamaa per di resun storegh mezz cantun.

Urganizaziun puliticu-aministrativa

La Cunfederazziun Elvetica la se divid in 26 cantun:

I cantun a hin dividüü in 2889 cumün. Ogni cantun el gh'ha la sua propia custitüziun, pudè legislativ, guvernu e curt.

Geugrafía

El paesagg svizer a l'è caraterizaa dai Alp,

un'alta cadena muntagnusa che la passa a travers de la zona central e del süd del paes. Tra i alt pich di Alp Svizer a gh'è 'l Pich Dufour che 'l tuca i 4.634 meter sura el nivel del mar. In de Pich Dufour sa tröven nümerus valad e giazzee.

Da 'stu lögh i vegnen föra un quaj di fiüm principal da l'Europa, tra i quaj el Renu, el Rodan, l'En, e 'l Tesin; quij fiüm chì a riven fin a di lagh cume per esempi el Lagh Leman, el Lagh de Zürigh, el Lagh de Neuchâtel e 'l Lagh de Custanza. La partida nord de la Svizera, la püssee pupülada, l'è anca püssee averta; de tüta manera l'è mediament muntagnusa. El clima svizer a l'è nurmalment temperaa, però al pöö varià un bell poo secund la lucalità, a partì dal clima sever de l'alta muntagna fin a rivà al dulz micru-clima insübrich de la part süd.

Ecunumia

Malgraa l'assenza da resurs natüraj, l'ecunumia svizera la figüra tra i püssee prosper e desvilüpaa del mund. Urientada ai servizzi, cume i banch e i sicüraziun e la mecanica de precisiun, el paes el prudüss suratüt di ben cunt un fort valur giuntaa. El nivel de vita a l'è vün di püssee elevaa in Europa. De pü, la sua stabilità e neutralità i han traa un gran nümer de capital furest e d'urganizaziun internaziunal cume l'Urganizaziun di Naziun Ünii.

Da tradiziun, la prima part da l'ecunumia svizara che s'è svilüpada l'è quela tesila: la lauraziun di pagn, sura tüt in dal Cantun da San Gal e da Zürich. Cul pasà di agn l'indüstria tessila l'è quasi scumparida: la Svizara la s'è specializada, a l'incuntrari, a fa i machin par ul tesil (i telar mecanich, par esempi). Da quela indüstria chi, l'è nassüü quela da precisiun che anmò incö la vegn ricugnussüda ca l'è impurtanta.

A Basilea s'è svilüpaa l'indüstria chimica, a la fin dal Votcent e in di prim dal Nöfcent. Prima da la prima guera mundiala l'eva un quint da quela tudesca, ma l'eva istessa, par grandeza, da quela da tüt i paes da l'Europa metüü insema. Dopo la segunda guera mundiala, l'indüstria chimica la s'è cuncentrada süla prudüziun da medisinn. I impres püssee gross e cugnussü a hinn la Novartis e la Roche, che lauran tantu föra da la Svizara.

In dala Svizara rumanda ul desvilüp ecunomich l'è stai tantu inflüenzaa da la Rifurma di Prutestant. A Ginevra a hinn nassüü i prim banch specializaa in dala gestiun di patrimoni privaa e in dal investiment in dal debat püblich di Stat (Piemuntes-Savoia, frances, danes, ...). I banch s'hinn desvilüpaa ben parchè i Rifurmaduu da Ginevra (suratüt ul Calvin) metevan mia da limit a l'interes sü i debat e sü i danee prestaa. Ultra ai banch, ala fin dal Ses'cent i è rivaa in Svizara i prutestant che scapava di catolich frances, che an purtaa scià l'indüstria di urelocc. Ala fin dal Nöfcent l'indüstria di urelocc l'eva in crisi e sa pensava da liquidala, da vendigala ai Giapunes. Però un imprenditur mez american e mez libanes che al stava in Svizara, ul Nicholas Hayek, l'è riüssii a rimetala in urdin: l'ha creaa la Swatch (una parola che la vegn da Second e Watch), la fabrica specializzada a fa di ureloc da plastiga, tantu culuraa, mia tantu custus, ma che i funziona ben. E par che l'è riüssii.

L'indüstria di rop da mangià la fa anca part da la tradizun svizara: chi i gent di munt an sempru lauraa ul lacc e par conserval favan ul furmacc. Anmò in dala svizara rumanda a i incuminciaa a mercia sü ul lacc cul cacao e i nisciöl e an fai ul ciculat. La Svizara la s'è propri cuncentrada süla lauraziun dal lacc e tra i do guer mundiai l'a cuminciaa a fa ul lacc in pulbura da vendigh ai suldaa american e ingles. Pöö l'ha pensaa da fa ul cafè cuncentraa da slunga là cun l'aqua. L'eva la Nestlé che l'ha fai un Nescafé. Mo l'è vüna di impres püssee gros da rop da mangià.

Dala fin dal Votcent i Svizar an cumincià a urganizà ul setur türistich: i prim che vegneva scià evan i Ingles che vureva vidè i muntagn. L'è stai l'ucasiun da fa ammò püssee bel ul paes (da tegnal bel net, mia rüinal cun trop custrüziun, cüral) e da met in cantier i feruvii di muntagn (cum'è la Feruvia Retica, che mo' l'è patrimoni da l'UNESCO). In dal Nöfcent è rivaa sempru püssee türista che sura tüt vurevan scià: s'è svilüpaa suratüt i post di Grisun (Davos, Arosa, San Moritz), in dal Oberland bernes (Interlaken, Spiez) e in dal Goms.

A part quii da Ginevra (che però l'è vegnüda denta in dala Svizara dumà in dal 1815) i banch mist - üniversai - (dunca i banch che fa investiment indüstriai e tiran sü i risparmi) in Svizara hinn rivaa cun un puu da ritard. S'evan difundüü tantu i cass da risparmi in di prim dal Nöfcent, ma bisögna specià la segunda metà dal Votcent par vidè i gross banch indüstriai. I püssee gros in qui da Basilea (ul Baslerbankverein, mo la sa ciama UBS) e da Zürich (Crédit Suisse) che in nassüü per ütà ul svilüpp di feruvii. Poch prima dala segunda guera mundiala s'hinn specializaa a gestì i patrimoni privaa, cumé favan prima i banch privaa da Ginevra. Dopu la guera in Svizara i è vegnü scià un bel puu da danee di alter paes. Da solit sa dis tri mutiv: la stabilità dal paes e dala sua muneda (ul franch, che al sa möf mai e l'ha mia cugnussüü l'inflaziun dal march tudesch, dala lira o dal franch frances), ul principi dala discreziun par ul client (chi ul Staat al po mia dumandat quel che gh'heet da part) e la sicüreza dal paes, sura tüt quela istitüziunala (i legg cambian rarament, mia d'un di cun l'altru) ma anca la sicüreza dala criminalità, che in Svizara l'è pitost basa.

El Paes l'è part de la Suciaziun Europea de Liber Scambi ma mìnga del Spazi Ecunomich Europee.

Cültüra

La Svizera l'è stada inflüenzada da divers di magiur cültür europei, a partì dai sò pràtich cültüral fin a rivà a i sò idiomm. In Svizera esísten quatru idiom ufizial: tudesch, frances, italian e rumanc. El tudesch a l'è parlaa al nord e centru dal paes (64%, giald): a l'è par la püpart el dialet svizer cugnusüü cume Schwyzertüütsch, però int i media da cumünicaziun sa dövra el Tudesch.
El frances a l'è parlaa a ovest (19%, purpura).
Al süd al esiist una sitüaziun de diglussia lumbard/italian (8%, verd), e chì el Lumbard a l'è ben preservaa e vital; in di media de cumünicaziun se dövra l'Italian, però di trasmissiun in lumbard a hin ucasiunalment trasmetüü.
Ültim, ma minga daree, una zica minuranza la parla rumanc, in del cantun süd-est di Grisun (<1%, vermèi). Un bell poo de Svizer a parlen püssee d'un idioma; e 'l 20% de la pupulaziun al 'è furmaa da resident e lavuradur tempurari stragnee.

La religiun püssee praticada in Svizera a l'è el catolicesim ruman o ambrusian, al qual al apartegn ul 41% da la pupulaziun; dopu al ven ul 40% da prutestantesim e, dopu la imigraziun el s'è stabilii l'Islam cunt un 4% da la pupulaziun, e 'l cristianesim urtudoss cunt un 2%. Ul 2,5% el fa part de ges prutestant libar. El 11% el ghe cred no. La stabilità e prusperità de la Svizera, cumbinada cun la sua diversità de pupulaziun l'ha faa sì che vügn i descriven el paes cume un stat cunsuciativ.

I Svizer a hin cugnussüü anca per i sò banch, la sciculada, i furmai e i urulögg.

El 1 d'agust de ogni ann se celebra la Festa Naziunala Svizera. La terza dumeniga da setember, prutestant e catolich ringrazian el Signur per la Svizera.

Riferiment

Enciclopedia Treccani

I Stat de l'Europa

1. Stat parzialment in Asia. 2. Stat in Asia, però considerads part de l'Europa per dei rexon storeg e culturai