Dialett cremones
El dialett cremones l'è on dialett gallo-italegh parlaa a Cremona e in d'on quai comun de la soa provincia.
Caratteristigh
[Modifega | modifica 'l sorgent]La soa classificazion l'è minga certa, perché di studios disen che l'è on dialett lombard oriental, di alter inveci sostegnen che'l sia on dialett de l'Emilian. Ma 'sti dubbi chì gh'è anca per di alter dialett de la Lombardia del sud, compagn del Paves. Forsi l'è ona variant de mezz trai dò lengov. Gh'hinn dò varietaa del Cremones: voeuna de citaa e l'altra l'è quella parlada in del rest del territori. In de la Provincia de Cremona a l'è parlaa anca el Cremasch, che però l'è pusee vesin ai dialett Bressan e Bergamasch. Particolarità del Cremones l'è la granda presenza de vocai longh che dann a 'sto dialett chì ona cadenza de cantilena.
I verb
[Modifega | modifica 'l sorgent]Verb vess
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Indicativ present: mé sùnti/sum/sò, té te séet, lü l'è, nuàlter sùntum/sum, vuàlter sì, lur i è.
- Indicativ imperfett: mé séri/sìvi, té te séret/sìvet, lü l'éra/ìva, nuiàlter sérem/sìvem, vuàlter séres/sìves, lur i éra/sìva.
- Indicativ futur: mé saròo, té te sarèet, lü el sarà, nuàlter sarùm, vuàlter sarì, lur i sarà.
- Congiuntiv present: che mé sìa/sìes/sàga/sài, che té te sìet, che lü el sìa, che nuàlter sìum/sàpium, che vuàlter sapié, che lur i sìa.
- Congiuntiv imperfett: che mé füdès/füs, che té te füdèset/füset, che lü el füdès/fus, che nuàlter füdèsem/füsem, che vuàlter füdèsef/füsef, che lur i füdès/füs.
- Condizional present: mé sarès/sarèf, té te sarèset, lü el sarès, nuàlter sarèsem, vuàlter sarèsef, lur i sarès.
- Infinii present: èser, ìser o insìghe.
- Particippi passaa: stat.
Verb avèggh
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Indicativ present: mé g'hòo, té te g'hèet, lü el g'ha, nuàlter g'hum, vuàlter g'hì, lur i g'ha.
- Indicativ imperfett: mé gh'ìvi, té te gh'ìvet, lü el gh'ìva, nuàlter gh'ìvem, vuàlter gh'ìves, lur i gh'ìva.
- Indicativ futur: mé gh'aròo, té te gh'arèet, lü el gh'arà, nuàlter gh'arùm, vuàlter gh'arì, lur i gh'arà.
- Congiuntiv present: che mé gh'àbia, che té te gh'àbiet, che lü el gh'àbia, che nuàlter gh'àbium, che vuàlter gh'abié, che lur i gh'àbia.
- Congiuntiv imperfett: che mé gh'avès/ès, che té gh'avesèt/èset, che lü el gh'avès/ès, che nuàlter gh'avèsem/èsem, che vuàlter gh'avèses/èses, che lur i avès/ès.
- Condizional present: mé gh'arès/arèf, té te gh'arèset, lü el gh'arès/aràf, nuàlter gh'arèsem, vuàlter gh'arèses, lur i gh'arès/aràf.
- Infinii present: vìghe.
- Particippi passaa: vìit.
I coniugazion
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Indicativ present: mé vàrdi, té te vàrdet, lü el vàrda, nuàlter vàrdum/vardùm, vuàlter vardè, lur i vàrda.
- Indicativ imperfett: mé vardàvi, té te vardàvet, lü el vardàva, nuàlter vardàvem, vuàlter vardàves, lur i vardàva.
- Indicativ futur: mé vardaròo, té te vardarèet, lü el vardarà, nuàlter vardarùm, vuàlter vardarè, lur i vardarà.
- Congiuntiv present: che mé vàrda/vàrdi, che té te vàrdet, che lü el vàrda, che nuàlter vàrdum/vardùm, che vuàlter vardè, che lur i vàrda.
- Congiuntiv imperfett: che mé vardès, che té te vardèset, che lü el vardès, che nuàlter vardèsem, che vuàlter vardèses, che lur i vardès.
- Condizional present: mé vardarès, té te vardarèset, lü el vardarès, nuàlter vardarèsem, vuàlter vardarèses, lur i vardarès.
- Infinii present: vardàa.
- Particippi passaa: vardàt.
II coniugazion
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Indicativ present: mé védi, té te védet, lü el vèt, nuàlter védum/vedùm, vuàlter vedì, lur i vèt.
- Indicativ imperfett: mé vedìvi, té te vedìvet, lü el vedìva, nuàlter vedìvem, vuàlter vedìves, lur i vedìva.
- Indicativ futur: mé vedaròo, té te vedarèet, lü el vedarà, nuàlter vedarùm, vuàlter vedarì, lur i vedarà.
- Congiuntiv present: che mé véda, che té te védet, che lü el véda, che nuàlter védum, che vuàlter vedì, che lur i véda.
- Congiuntiv imperfett: che mé vedès, che té te vedèset, che lü el vedès, che nuàlter vedèsem, che vuàlter vedèses, che lur i vedès.
- Condizional present: mé vedarès, té te vedarèset, lü el vedarès, nuàlter vedarèsem, vuàlter vedarèses, lur i vedarès.
- Infinii present: véder e vedìi.
- Particippi passaa: vist e vedìit.
III coniugazion
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Indicativ present: mé scrìvi, té te scrìvet, lü el scrif, nuàlter scrìvum/scrivùm, vuàlter scrivì, lur i scrif.
- Indicativ imperfett: mé scrivìvi, té te scrivìvet, lü el scrivìva, nuàlter scrivìvem, vuàlter scrivìves, lur i scrivìva.
- Indicativ futur: mé scrivaròo, té te scrivarèet, lü el scrivarà, nuàlter scrivarùm, vuàlter scrivarì, lur i scrivarà.
- Congiuntiv present: che mé scrìva, che té te scrìvet, che lü el scrìva, che nuàlter scrìvum, che vuàlter scrivì, che lur i scrìva.
- Congiuntiv imperfett: che mé scrivès, che té te scrivèset, che lü el scrivès, che nuàlter scrivèsem, che vuàlter scrivèses, che lur i scrivès.
- Condizional present: mé scrivarès, té te scrivarèset, lü el scrivarès, nuàlter scrivarèsem, vuàlter scrivarèses, lur i scrivarès.
- Infinii present: scrìver e scrivìi.
- Particippi passaa: scrit.
IV coniugazion
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Indicativ present: mé sènti, té te sèntet, lü el sènt, nuàlter sèntum, vuàlter senté, lur i sènt.
- Indicativ imperfett: mé sentìvi, té te sentìvet, lü el sentìva, nuàlter sentìvum, vuàlter sentìves, lur i sentìva.
- Indicativ futur: mé sentaròo, té te sentarèet, lü el sentarà, nuàlter sentarùm, vuàlter sentarì, lur i sentarà.
- Congiuntiv present: che mé sènta, che té te sèntet, che lü el sènta, che nuàlter sèntum, che vuàlter senté, che lur i sènta.
- Congiuntiv imperfett: che mé sentès, che té sentèset, che lü el sentès, che nuàlter sentèsem, che vuàlter sentèses, che lur i sentès.
- Condizional present: mé sentarès, té te sentarèset, lü el sentarès, nuàlter sentarèsem, vuàlter sentarèses, lur i sentarès.
- Infinii present: sènter e sentìi.
- Particippi passaa: sentìit.
Esempi de lengua
[Modifega | modifica 'l sorgent]I mes de l'ann
[Modifega | modifica 'l sorgent]I dì de la settemana
[Modifega | modifica 'l sorgent]Ona bosinada
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Mé me 'l vòs imaginà
che la làdra libertà
l'ìva pò d'andà a fenì
con di guài da fa morì.
Èco, adès, èco 'l bèl fén
dèi fanàtich giacobén
che se fìva rispetà
cóme tànti podestà!
Part bandìti, part in prezòn
saràt sö cóme i capòn
a spetà la sóa sentènsa
per fà pò la penitènsa
dèle sóe iniquità;
ve 'l posìves figürà!
Vòster dan, se gh'ì di guài!
imparè, tòch de sonài,
a fà mènt a di birbànt
che fa guèra fìna ai Sant;
imparè a fà i prepotènt
a robà l'òr e l'argènt
a le càze del Signór
e levàghe ànca l'onór;
tòch d'indègn, sènsa pietà,
andè adès a venerà
quèl bèl vòster capitàl
la brìola in sìma al pal.
Andè adès a despoià
le famìglie, e fàve dà
le camìze e i lèt fenìt
paghè adès quèl ch'ì godìt.
Se 'n galéra creparì
vòster dan, ve torni a dì:
se ne sì compasionàt
da nesün l'ì meritàt.
Che n'abiè ànca da finì
tànti e tànti són per dì
con vergógna e confüziòn
tacà scüza a pindolòn
cóme i lard, cóme i salàm
a morì col nóm d'infàm!
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pagg. 168-169
El fioeu strason
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Gh'era 'n òm che 'l gh'iva dù fiói.
E 'l püsé gióven de lur el disè al pàder: "Pupà, dème la pursiòn del vòster che me tùca!" e lü el ghe fè le part del sò.
Dòpo pòchi dé, el fiól pü gióven el tudè sö töt e l'andè in luntàn paés, e là el cunsümè töt el sò vivènd da scapestràt.
E dopo che 'l s'avè mangiàt töt, vegnè 'na gran carestìa in quel paés là e lü 'l cuminzè a vìghen de bizögn.
E l'andè e 'l se metè a stà cun en siùr de quel paés che 'l la mandè fóra coi nimài.
E lü l'aràf fina vurìt impienìsse la pànsa cun le giànde che mangiàva i nimài; ma nisön ghe na dìva.
Alùra, turnàt in lü, el disè: "Quànti servitùr in cà de mé pàder i g'ha del pan da trà 'n sö; e mé chì móri de fam.
Tudarò sö e andarò da mé pàder e ghe dirò: Pupò, hò pecàt cóntra 'l siél e in fàcia a vó
Ne sun pö dègn d'èser ciamàt vòster fiól; tegnìme cùme ön di vòster servitùr".
E 'l tudè sö e 'l vegnè da sò pàder. L'era anmò luntàn e 'l pàder la vedè e 'l na sentè cumpasiòn; el ghe curè 'ncóntra el ghe trè i bras al còl e 'l la bazè sö.
E 'l fiól el ghe dizè: "Pupà, hò pecàt cóntra 'l siél e in fàcia a vó; ne sun pö dègn d'èser ciamàt vòster fiól"
Alùra el pàder a 'l dizè ai sò servitùr: "Purtè söbit chì el pö bèl vestìt e vestìl sö, metìghe 'n anèl in dit e de le scàrpe ai pé!
E menè chì el vedèl pö gras, masèl e mangiùm e stùm alégher!
Perché 'ste mé fiól chì l'era mórt e l'è resüsitàt; l'era pèrs e 'l s'è truvàt." E i cuminsè a mamgià alegramént.
El fiól magiùr pó a l'era a fóra, e quand el vegnè e che 'l füdè apróf a càza, el sentè ch'i sunàva e ch'i cantàva.
El ciamè ön di servitùr e 'l ghe dumandè cùsa l'era.
E lü 'l ghe disè: "È rivàt sò fradèl e sò pàder l'ha mazzàt en vitèl gras perché 'l gh'è turnàt anmò san e salf."
E lü l'andè in còlera e 'l vurìva mìga 'ndà 'n cà. E sò pàder el vèns fóra e 'l cuminsè a pregàl.
E lü, rispondènd a sò pàder el ghe dizè: "L'è chì tànti an che ve sèrvi e hò sèmper fat nè pö nè men de quel ch'hì vurìt. Epür ne m'hì mai dat gnànca en cavrèt da gòder cui mé amìch.
Ma malapena che l'è rivàt 'ste vòster fiól, che 'l s'è mangiàt töt cun le dóne de mónd, söbit gh'hì masàt en vitèl gras".
E lü 'l ghe disè: "Té, fiól mé, te sè sèmper chì cun mé, e töt quel che gh'hò mé, l'è ànca tò.
L'era pó ben de giöst d'avìghe göst e de stà alégher perché 'ste tò fradèl chì l'era mórt e l'è resüsitàt; l'era pèrs e 'l s'è truvàt".
B. Biondelli, Saggio sui dialetti galloitalici, pag. 55
Ona novella del Boccasc
[Modifega | modifica 'l sorgent]Dialett de Cremona
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Dìghi dònca che in di tèmp del prim rè de Cìpri, dópo che Gotifréd de Bügliòn l'ìva fat l'acquìst de la Tèra Sànta, è sücès che 'na gentìl dóna de Guascógna l'éra 'ndàta al Sepùlcher in pelegrinàcc e, turnànda de là, in Cìpri l'è stàda insültàda vilanamènt da di òm balòs. E, duléndosen sènsa nesöna consulasiòn l'ha pensàt d'andàsen a lamentà dal rè. Ma gh'è stat dit da qualchedön che la perdaràf la fadìga, perchè lü l'éra d'üna vìta cuzé fiàca e cuzé da póch che non sulamènt el vendicàva mìga le ingiürie fàte ai àlter, ma de pö el suportàva de gran cuión tüte quèle che i àlter i fìva a lü, in manéra che tüti quéi che gh'ìva quàlche ruzeghìn, i se sfugàva cul fàghe dispèt o vergógna. La dóna, sentènd 'sta ròba, avéndoghe mìga sperànza de pudìse cunsulà del só fastìdi, la s'è fisàda de vulì spónzer la mizéria de quél rè e, andàta pianzènd davànti a lü, la g'ha dit: "El mè siör, mé vègni mìga davànti a lü perchè me spéta vendéta de l'ingiüria che m'è stat fat ma, in compèns de quéla te préghi che te m'insègnet cóme té te sòfret quéle che sènti che i te fa per fà che, imparànd da té, mé póssa supurtà pazientemènt la mia, che 'l Signùr el sa che, se pudèss, vuluntéra te la dunarèss, perchè té te sé cuzé bón da purtàle".
El rè, fin alùra stat lènt e pìgher, cóme se 'l se desedès dal sòn, cominciànd da l'insült fat a 'sta dóna (che l'ha vendicàt aspramènt), l'è diventàt persecütùr riguruzìsim de tüti quéi che d'alùra inànz i cometèss quàlche còza cóntra l'unùr de la sua curùna.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 193-194
Dialett de Ormenida
[Modifega | modifica 'l sorgent]Mé dìghi dònca che al témp del prim rè de Cìpro, dópo la conquìsta fàta de Tèra Sànta de Gufréd de Büjón, gh'è sücès che 'na siöra de Guascógna l'è andàda in pelegrinàgg al San Sepùlcher e de là turnànd, quand la füdè arivàda a Cìpro, di balusón i ghe n'ha fat fin che i ha podìd. Lé, che la caragnàva fóra de mód, l'ha pensà d'andà a dà querèla al rè; ma tó che i ghe dis che l'avaràv trat vìa la fadìga, parchè l'éra ànca lü tant maledèt e birbón che, invéce da castigà i àlter, ànca mén el se difendìva de quéle ch'i ghe fìva portà a lü; de manéèa che se gh'éra qualchedön che gh'avèss 'na quàlche ràbia, el se la sfugàva con fàghe di dispét a lü. Lé, a sentì quést, disperàda da pudìs mìga vendicàse, per cunsulàse in quàlche manèra l'ha fissà de spónzel, 'stò rè, in di sò vìzi. E, pianzènd, andàta là davànti a lü, g'ha dit: "Oh, el mè sciör, mé vègni mìga a la tó prezènza parchè mé póssa spetàme la vendéta de quél ch'i m'ha fat a mé ma, in cuntracàmbi de quést, te préghi d'insegnàme cóme te fé té a soportà quéle che sènti ch'i te fa a té per quést che, imparànd mé da té, anca mé póssa con pasiènza soportà el mè dispiazér quàle, 'l Signör el sà, che se podés el metarés voluntèra adòs a té che te sét cosé bràu a purtàl".
El rè, che fin alùra l'éra stat cosé indormènt, cóme ön che se deséda, el scominzè da l'ingiüria ch'i gh'ìva fat a 'sta siöra, a vendicàla cóme se dovìva, e pò el n'ha pö perdunàt ai birbón che dópo de alùra i na fèss qualchedöna còntra l'unùr de la sua curùna.
ibidem, pag. 194
Bibliografia
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Angelo PERI. Vocabolario Cremonese-Italian, Cremona, 1847.
- Giorgio ROSSINI. Capitoli di morfologia e sintassi del dialetto cremonese. La Nuova Italia, Firenze: 1975, pp. XVI-212 (LXXXVI)
- Dizionario del dialetto cremonese, Libreria del Convegno, Cremona, 1976.
- Giovanni LONATI. Gazaboi. Poesie in dialetto cremonese. Rist. Cremonabooks, Cremona: 2004.
