Ducaa de Milan

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

Vedrina

Quest articol chì l'è in la Vedrina de la Wikipedia

Ducaa de Milan

Daits aministrativ

Nom ufiçal

Ducatus Mediolanensis

Politega

Orgen deliberativ

Nassida

11 de maj 1395 con Gian Galeazz Viscont

Causa

Diploma imperial

Fin

17 de otober 1797 con Francesch II de Asburgh-Lorena

Causa

Trataa de Campoformio

Territore e popolazion

Territore orijinal

Lombardia

El territòri del Ducaa a la soa massima espansion (1402)

Evoluzion storega

Prima al g'era

Signoria de Milan

L'è stait sostituid da

Republica Transpadana

El Ducaa de Milan (Italian: Ducato di Milano; Latin: Ducatus Mediolanensis; Todesch: Herzogtum Mailand) a l'è staa on antigh Stat de l'Italia del nòrd duraa del 1395 al 1797 e ch'el comprendeva, al moment de la soa nassida, la pussee part de la Lombardia del dì d'incoeu e di tòcch del Piemont, del Venet, de l'Emilia-Romagna e del Canton Tisin.

Istituzion

El Ducaa de Milan a l'è nassuu offizialment el 11 magg del 1395, quand ch'el Gian Galeazz Viscont, giamò Vicari Imperial e Dominus Generalis de Milan l'ha ottegnuu el titol de duca per mezz de on diplòma firmaa a Praga de l'imperador Venceslaa de Lussemburgh, in cambi de 100000 fiorin d'or. El Ducaa de Milan a l'era donca vun di Stat che formaven el Sacro Roman Imperi, anca se de fatt a l'era indipendent.^[1]

Geografia politega

El Ducaa el gh'aveva come capidal la città de Milan, menter i sò confin hinn mudaa on mugg de voeult duranta el cors de la soa stòria. Fondamentalment, el Ducaa el gh'aveva sòtta la soa giurisdizion la Lombardia (senza el mantovan, che l'era in man aj Gonzaga), i provinc orientaj del Piemont (Lissandria, Ast, Novara, Vercej), part de l'Emilia del nòrd (compagn de Piasenza e Parma) de la Liguria, de la Toscana e del Venet, oltra che al Canton Tisin, in Svizzera.

Dopo quell del 1395, che el dava al Viscont e a tucc i sò ered mas'c el poder ducal adoma soeu Milan el so contad, cont on alter diplòma imperial, firmaa el 13 otober 1397 semper a Praga, l'imperador Venceslaa de Lussemburgh el recognoss offizialment el poder ducal anca sora i olter territòri sòtta el domini viscontee.^[1]
Quell document chì el nòmina anca i center pussee important del noeuv ducaa lombard: Ast, Avenza (Carrara), Bassan del Grappa, Bellun, Bergom, Bòbbi, Borgh San Donnin (Fidenza), Borm, Bressa, Crema, Cremuna, Còmm, Felter, Lissandria, Lòd, Nuara, Noeuv Ligur, Parma, Piasenza, Puntremol, Regg in de l'Emilia, Riva del Garda, Ròcca d'Arazz, Sarzana, Soncin, Tortona, Vercej, Verona e Vicenza.

L'è un fals inveci el diplòma imperial del 30 marz 1397 che 'l proclamava Gian Galeazz Viscont anca Dux Lombardiæ.^[1]

Dòpo avè toccaa la màsima espansion sòtta l'istess Gian Galeazz, mòrt in del 1402, i confin del Ducaa milanes hann scominciaa pian pianin a redùss, finna a comprend, al termin de l'età austriaca, domà el territòri comprenduu fra la Svizzera, el Tisin, el Pò e l'Ada, con part del Cremones e del Mantuan (la zòna che l'è conossuda anca come Insubria).

In del cors del XVI secul, i region che incoeu fann part del Canton Tisin hinn staa repetutament invaduu di Svizzer. I confin del Ducaa vers la Svizzera, s'hinn stabilizzaa in del 1515, dòpo che i Svizzer hinn staa battuu a Meregnan, a eccezion de la Valtellina, che l'è rimagnuda in del Canton Grison finna al 1797, quand che l'è stada giontada a la Republica Cisalpina.

Stòria

La nassida del ducaa e 'l period di Viscont (1395-1447)

I sòrt de Milan s'hinn unii fin del XIII secol con quij de la Cà di Viscont, i quaj hann reciappaa la politega d'espansionismo territorial ereditada del comun ambrosian. El primm esponent viscontee a guidà Milan a l'è staa l'Otton Viscont, eleggiuu arcivescov in del 1277. In de la primma metà del secol successiv i sò nevod e prònevod che hinn rivaa al governo de Milan (Mattee I, Galeazz I, Azzon, l'arcivescov Gioann) hann inlargaa l'area d'influenza milanesa in di region intorna. On'analoga politega a l'è stada segutada di signor viscontee de la segonda metà del secol (Mattee II, Bernabò e Gian Galeazz).

Dòpo on period marcaa de tension fra i vari member de la possenta famiglia, el Gian Galeazz, nevod del Bernabò, in del 1385 cont on colp de stat l'è rivaa al poder e l'ha unificaa i vast domini de la famiglia che se trovaven in tutta l'Italia settentrional.

Ma dòpo la soa mòrt (1402), el giovin fioeu Gioann Maria l'ha savuu minga mantegnì i conquist, e 'l Ducaa a l'è andaa inconter a ona disgregazion svelta. Des ann pussee tard, el Gioann Maria a l'è finii coppaa. Gh'è succeduu el fradel Filipp Maria Viscont che, dòpo avè reciappaa el contròll sora la part maggior del ducaa, l'ha segutaa la politega de conquista del pader, con l'entrà in guerra con la Repubblica de Venezia. Quella guerra chì, scominciada in del 1426, a l'è finida con la Pas de Ferrara (1433), con la qual el Filipp Maria el gh'ha avuu de dàgh aj Venezian i territòri de Bressa e de Bergom.

Quand che poeu in del 1435 la regina de Napoli Giovanna II d'Angiò a l'è mòrta senza eredi, el tròn napoletan a l'è staa contenduu traj Aragones e i Angioin. El Filipp Maria l'ha faa sù ona lega con Venezia e Firenz e 'l s'è s'ceraa cont i Angioin: pussee tard a l'è passaa cont i Aragones, ma l'è staa sconfiggiuu di ex-leaa, comandaa del condottier mercenari marchesan Francesch Sfòrza. In del 1441, el duca l'ha firmaa la Pas de Cremona, con la qual l'ha daa aj Venezian alter terr e l'ha daa in miee al Sfòrza la pròppia tosa Bianca Maria, che in dòt l'ha portaa al marì el contad de Cremona, senza però Castiglion e Pizzighetton, che l'è stada scambiada con Pontremol in Lunesana.

L'Aurea Repubblica Ambrosianna (1447-1450)

Per savenn pussee, varda l'articol Aurea Republega Ambrosiana.

A la mòrt del Filipp Maria Viscont, l'ultim de la soa famiglia (agost 1447), a l'è nassuda la inscì-dida Aurea Repubblica Ambrosianna, ona forma de governo repubblican controllada de on grupp de nòbil milanes. La Repubbluca l'ha daa la difesa del territòri de Milan contra Venezia al Francesch Sfòrza, gener del vegg duca. Quest chì, dotaa de notevoj capacità strategich, l'ha profittaa de la crisi de la Repubblica per fàss nomenà, el 25 marz 1450, noeuv duca de Milan.

El ducaa di Sfòrza: primm period (1450-1499)

Ma Venezia l'aveva minga lassaa perd i sò intenzion de espansion in Lombardia, inscì l'ha stringiuu ona leanza con l'Alfons d'Aragona, re de Napoli e con l'imperador Federich III d'Asburgh contra el noeuv duca milanes e i sò leaa. Ma la conquista turca de Costantinòpol l'ha mettuu in pericol i territòri venezian in de l'Egee e inscì dòpo quatter ann de guerra s'è rivaa a la firma de la Pas de Lòd (april 1454) Con quell document chì el Francesch Sfòrza a l'è staa reconossuu duca de Milan, menter inveci l'Alfons de Aragona 'me re de Napoli. La Repubblica de Venezia l'ha portaa i sò confin a l'Adda e l'è nassuda la Santissima Lega Italega contra i Turch. Dòpo la Pas de Lòd per circa quarant'ann tutta l'Italia l'ha trovaa on sò equilibri, cont el podè diventà el loeugh de nassida del period rinassimental.

Al Francesch I Sfòrza gh'è succeduu el fioeu Galeazz Maria, che, per el sò governo consideraa tirannich, a l'è staa mazzaa de ona congiura. El fioeu Gian Galeazz a l'ha governaa sòtta la reggenza de la mader Bòna de Savòja, finna a quand el zio Ludovich el Negher l'ha minga usurpaa el tròn del Ducaa. De fatt, quest chì a l'è riessii primma a ottegnì la tutela del Gian Galeazz, poeu a confinàll in del Castell de Pavia e infin a fàll velenà (1494).

Per 'sto motiv s'hinn ruinaa i rappòrt fra el Ludovich e 'l Ferdinand d'Aragona, el noeuv re de Napoli. El Gian Galeazz de fatt l'aveva sposaa ona nevoda de l'aragones, che donca l'ha ciappaa i part del duca legittim. El Ludovich el Negher a l'ha risponduu cont el sostegnì el re Carl VIII de Francia a rivendicà el tròn partenopee. El Carl VIII a l'è vegnuu giò in Italia in del 1494 e l'ha conquistaa Napol, cont el sconvòlg el debol equilibri traj vari stat italian e cont el dà l'inizzi aj Guerr d'Italia (1494-1599).

El period frances

La primma conquista francesa (1499-1512)

In del 1495 el Carl VIII a l'è staa casciaa de la penisola italega de ona Lega formada di stat italian (che aveven che l'equilibri de la region el fuss ruinaa de ona granda presenza francesa in del territòri), el Sacro Roman Imperi, la Spagna e l'Inghilterra. Ma già domà trii ann pussee tard el noeuv re de Francia, Luis XII de Valois-Orléans a l'è tornaa in Italia per rivendicà di diritt sora on territòri italian: Milan.

El Frances el sostegniva de podè vess on erede al tròn del ducaa perchè a l'era dissendent de la Valentina Viscont, tosa del Gian Galeazz e miee del sò av Luis d'Orléans. Donca, cont el nomenàss l'unich ver erede di Viscont, in del 1499 a l'ha invaduu el Milanes e l'ha casciaa via el Ludovich el Negher. L'ex duca l'ha cercaa inutilmente de domandà aiutt a l'imperador (del qual a l'era teoricament on vassall) ma l'è riessii domà a ciappà Milan e pòcch alter terr per on temp assee brev. Battuu e ciappaa a Novara in del 1500, a l'è staa portaa in Francia, indove a l'è mòrt el 27 magg 1508, a Loches. Gh'è de dì che l'è staa a causa de quella invasion francesa chì che 'l Leonard de Vinci a l'è scappaa de Milan dòpo avègh vivuu per dersett ann.

La primma restaverazion sforzesca (1512-1515)

El Luis XII a l'è restaa Duca de Milan finna al 1512, quand che on esercit mercenari svizzer l'ha casciaa quell frances de la Lombardia in de la bataja de Pavia e l'ha mettuu in sul tròn milanes el Massimilian Sfòrza, fioeu del Ludovich. Donca se pò dì che per i successiv trii ann el Ducaa a l'è staa governaa de facto de la Confederazion Svizzera.

La segonda conquista francesa (1515-1521)

El noeuv re de Francia dòpo el Luis XII a l'è staa el Francesch I de Valois-Angoulême, vun di protagonista de tutta la stòria politega de tutt el primm '500. Compagn del sò predecessor, anca lù l'ha voruu fà varè i pròppi diritt sora el ducaa milanes, donca a l'è 'ndaa in Italia. Chì el gh'ha avuu de combatt contra l'esercitt elvetich, che però l'ha battuu in de la battaglia de Meregnan (13-14 settember 1515). I conseguenz de quella battaglia hinn staa soratutt dò:

I Svizzer, menter eren dree a tornànn in de la soa patria, hann ciappaa el Canton Tisin, che del quell moment a l'è semper staa ligaa a la Svizzera.
El Francesch I a l'è rivaa a Milan e l'è diventaa el noeuv duca.

El Frances a l'è staa al comand del ducaa finna al 1521, quand che 'l sò grand nemis, l'imperador Carl V l'ha casciaa via e l'ha miss in sul tròn milanes el giovin fradell del Massimilian, el Francesch II Sfòrza.

La segonda restaverazion sforzesca (1521-1535)

Dòpo che i Frances hinn staa battuu in d'on moeud definitiv a Pavia el 24 febrar 1525, el Carl V el gh'aveva prategament el domini assoluu de l'Italia. Donca el Francesch I el s'è giontaa a la Lega de Cognac, ona leanza contra l'imperador formada de la Repubblica de Venezia, la Repubblica de Firenz e 'l Statt de la Gesa. Anca s'el Ducaa a l'era ormai circondaa, el Francesch II a l'è riessii a resist. Voeuna di spiegazion de come Milan el s'è poduu salvà a l'è che Venezia l'ha renunziaa aj sò pretes in Lombardia, in cambi de tutta la còsta pugliesa. Ma 'l Duca a l'è mòrt senza eredi, in del 1535, cont el lassà ona noeuva quistion per la succession al tròn milanes.

El period spagnoeu (1535-1706)

Per savenn pussee, varda l'articol Stat de Milan.

Sia el re frances che l'imperador voreven el Ducaa: a la fin a l'ha vingiuu el Carl V, che 'l ghe ha mettuu a capp el fioeu Filipp, cont on diplòma imperial firmaa a Bruxelles el 11 ottober 1540. El domini asburgich del ducaa a l'è staa recognossuu de la Francia domà in del 1559, con la Pas de Cateau-Cambrésis.

El Ducaa de Milan a l'è restaa sòtta la Spagna fina a l'inizzi del XVIII secol. In 'sto period Milan a l'è diventaa, con vescov compagn del San Carl e del Federigh Borromee, vun di principaj center de la Contrareforma in Italia.

El period spagnoeu el gh'ha di interpretazion different. Senza dubbi la gh'è stada ona fòrta decadenza, soratutt econòmica, ma gh'è de dì che la gh'è stada in tutta l'Italia. Inoltra el declin de Milan a l'è diventaa evident domà a partì di ann intorna al 1620, ciovè squas on secol de l'inizzi del governo spagnoeu.

Ma a l'è indubitabil che 'l territòri milanes a l'è diventaa semper pussee ona part piscininna de on gròss imperi in crisi, semper a ris'c de passagg de esercitt forest, come l'è succedduu duranta la Guerra di Trent'Ann, quand che i soldaa imperiaj ghe hinn passaa per andà a juttà i Spagnoeu in de la quistion de la succession al tròn mantovan. Quest episòdi a l'è regordaa anca del Lisander Manzon in I Promessi Sposi, vun di liber che hann pussee diffonduu l'idea del malgoverno iberich.

El period austriach (1706-1797)

Cont el Trattaa de Baden, che l'ha mettuu la fin a la Guerra de Succession Spagnoeula, el Ducaa de Milan a l'è staa consegnaa aj Asburgh d'Austria. In del cors del XVIII secol la superfiss del ducaa, anca se l'era staa giontaa cont el Ducaa de Mantova (che però el mantegniva di fòrt autonomii respett a Milan), la s'è redòtta anca mò, perchè tutt l'Oltrepò Paves a l'è staa conquistaa del Regn de Sardegna. El governo di Austriach a l'è staa marcaa de important reform amministrativ che i monarca asburgich - ispiraa di principi de l'Assolutismo Illuminaa - hann portaa in di sò territòri lombard: per esempi a l'è staa mettuu a pòst el Cataster, tòlta la censura ecclesiastega e favorida l'industria de la seda. Quella politega econòmega chì a l'è stada reconossuda 'me voeuna di caus che hann faa diventà la Lombardia vun di motor econòmegh de l'Italia. Inoltra in del ducaa gh'hinn vivuu on quaj protagonista de la coltura illuminista italiana, compagn del Ceser Beccaria, el Lissander Vòlta, el Peder Verri e 'l Giusepp Parini.

Dòpo la vittòria del Napoleon Bonapart in de l'Italia del nòrd in del 1797, el Ducaa a l'è staa consegnaa aj Frances cont el Trattaa de Campoformi. El ducaa a l'ha desmettuu d'esist, e l'è staa taccaa a la noeuva Repubblica Cisalpina, de la qual Milan a l'è diventaa capidal.

I Duca de Milan

Per savenn pussee, varda l'articol Signor de Milan.

Gian Galeazz Viscont (1395-1402).
Gioann Maria Viscont (1402-1412), fioeu del precedent.
Filipp Maria Viscont (1412-1447), fradell del precedent.
Aurea Repubblica Ambrosiana (1447-1450).
Francesch I Sfòrza (1450-1466), marì de la Bianca Maria Viscont, tosa del precedent.
Galeazz Maria Sfòrza (1466-1476), fioeu del precedent.
Gian Galeazz Sfòrza (1476-1494), fioeu del precedent.
Ludovich Sfòrza (1494-1499), zio del precedent.
Luis XII de Valois-Orléans (1499-1500), fioeu de Carl de Valois-Orléans, fioeu de Luis de Valois-Orléans, marì de Valentina Viscont, tosa del Gian Galeazz.
Ludovich Sfòrza (1500).
Luis XII de Valois-Orléans (1500-1512).
Massimilian Sfòrza (1512-1521), fioeu del Ludovich.
Claudia de Valois-Orléans (1515-1521), tosa del Luis XII e miee del Francesch I de Francia, duca de facto.
Francesch II Sfòrza (1521-1535), fioeu del Ludovich.
Filipp II d'Asburgh (1540-1598), re de Spagna.
Filipp III d'Asburgh (1598-1621), fioeu del precedent.
Filipp IV d'Asburgh (1621-1665), fioeu del precedent.
Carl II d'Asburgh (1665-1700), fioeu del precedent.
Filipp V de Borbon (1700-1706), fioeu de Luis de Borbon, fioeu del Luis XIV de Francia, marì de Maria Teresa d'Asburgh, tosa del Filipp IV.
Carl VI d'Asburgh (1706-1733), imperador del Sacro Roman Imperi, fioeu del Leopold I, fioeu de la Maria Anna d'Asburgh, tosa del Filipp III.
Invasion piemontesa (1733-1736).
Carl VI d'Asburgh (1736-1740).
Maria Teresa d'Asburgh (1740-1780), tosa del precedent.
Giusepp II de Asburgh-Lorena (1780-1790), fioeu del Francesch III de Lorena, marì de Maria Teresa.
Leopold II de Asburgh-Lorena (1790-1792), fradell del precedent.
Francesch II de Asburgh-Lorena (1792-1797), fioeu del precedent.

Division amministrativa

Period spagnoeu-austriach (XVI secol-1786)

Period austriach (1786-1797)

Font

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Gian Galeazzo Visconti indel Vocabolare Biografeg de la Treccani

Vos correlaa

[GianGaleazzo-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Gian Galeazzo Visconti indel Vocabolare Biografeg de la Treccani

[1]