Giapun

Questa vos chì la gh'ha di problemm de grafìa.

Poeudass che a l'è scrivuda cont una grafìa minga giustificada o che a l'e scrivuda cont ona grafia diversa dal sò model. Se te set bon, te podarïet dà ona man e mett in quader i eror. Dopo che te l'het netada te podet trà-via quest model chì.

Quest articol chi a l'è no categorizad per dialet e l'è no possibel capì che dialet a l'è

Desgià che l'è obligatori scriver in d'un dialet recognossud cont una grafia recognossuda, se l'è no sistemada la podaria vesser scassada de l'enciclopedia

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

Giapun


(detai)
Endless discovery

Daits aministrativ

Nom intreg

Nom ofiçal

日本国

Politega

Capo de Govern

Shigeru Ishiba

Superfix

Totala

377 972,28 km²

Popolazion

Totala

125 440 000 ab.(febrar 2022)

Densitaa

331.88 ab./km²

Jeografia

Continent

Asia

Confin

Russia, Curea del Süd, Taiwan, Cina, Stat Unid d'America, Union di Republegh Socialist Sovietegh e Filipinn

Fus orari

Ora Stàndar del Japon, Àzia/Tokyo e UTC+9

Economia

Valuda

Yen giapunes

PIL (nominal)

5 005 536,74 milion de USD (2021)

Varie

Codex ISO 3166

JP, JPN, 392

TLD

.jp

+81

J

Evoluzion storega

Proclamazion

3 magg 1947

El Giapun (Zapù en lumbard oriental, 日本 Nihon o Nippon en giapunés) a l'è un Paes de l'Asia urientala. El se tröva ind el Ucean Pacifegh e a l'è tacad a nord al Mar de Ochotsk, a est a l'Ucean Pacifegh del nord, a süd al Mar Cines Uriental e a ovest al Mar del Giapun. A l'è costitüii de un rosch de 14 125 isul par la plüpart muntagnùs e i quai de origen vulcanega. I cinch isul püsee grand hinn chei de l'Hokkaidō, de l'Honshū, del Kyūshū, de Shikoku e chela de Okinawa. El punt püsee volt del sò teritori l'è el Munt Fuji, un vulcan che l'ha avüü minga di ativitaa dal 1707. La sò popolazion de 126 miliun de abitancc, 38 de i chèi indela Granda Banda de Tokyo, el na fà vesser l'11° paes püsee abitaa del mund.

A l'è staa abitaa giamò ind el Paleolitegh. L'è staa pö ind man a i samurai fin del 1868, ann ind el qual l'è pasaa sota al pödér de l'Imperatùr. Da alura l'è staa una gròsa poténsa fin de la perdüda de la Segonda guera mundial ind el 1945. Ind el 1947 l'è stada fada sü una növa costituzionn che l'ha trada giö tancc pödér a l'Imperatùr e i ha dacc a un növ parlament.

Al didincö a l'è la terza economia püsee granda del mund, member del G7. El gh'ha una qualitaa de vida volta fiss e l'è el 19° Paes par ISU.

Geugrafìa

Situazionn e carateristeghe del teritori

El Giapun el se tröva a largh de l'Asia e l'è faa sü da quatar isul principai: Hokkaidō, Honshū, Shikoku e Kyūshū che insèma a chela de Okinawa i è de rond el 95% de töt el teritori naziunal, estendüü insö 377 972 chilòmeter quadracc. El gh'ha minga di cunfin de tera ma dumà cunfin de mar: el se tröva a est de la Cina, de la Corea e a süd-est de la Rüssia. A süd el Mar Cines el spartìssel de Taiwan.

L'è despess vitima de gross tèramocc che la quaj ölta i se intramüden ind tsunami par la sò posizion. De facc, l'è propi insö la Coregia de Fögh - una banda geologicament ativa fiss caraterizada de tant vulcan e foss oceànegh. Par chela reson chì el teritori giapunés l'è minga regulàr e l'è ocüpaa da la plüpart de i Alp Giapunes, caraterizaa da una figüra ripida, picaa di büròn, vall e voltepian. La scima püsee volta l'è el Fuji (3 776 méter) e di muntesèi i spartissen i poch pianür da i caden de munt.

Idrografia

I fiüm giapunes, cürt e cun tant curvadür, i è minga tancc par la particulara formadüra morfològega. I püsee impurtant hinn: Shinano (367 km, el püsee long), Tone (322 km), Kitakami (249 km), Abukuma (239 km), Kiso e Mogami (229 km), Tenryuu (213 km) e Agano (210 km), töcc situacc insö l'isola de l'Honshuu. Ind el Hokkaido i cùren el Ishikari che, cont i sò 268 km, l'è el terz fiüm püsee long del Giapun e'l Teshio, long 256 km.

Par contra, insöl teritori giapunes i è present lach ind nümar. I püsee impurtantcc i è chell de Biwa, el Kasumigaura e'l Saroma. El lach Biwa, cont i sò 669,3 chilòmeter quadracc de superfiss, l'è el lach püsee grand del Paes asiateg, impurtant anca par la cultüra giapunesa e el se tröva a l'est de la cità de Kyoto.

Climatega

Par via del desvilüpp par latituden del Giapon, i temperadür hinn bastansa spantegacc cunt un regim temperad a'l süd e püsee fregg a'l süd. El sit püsee fregg l'è la Prefetüra de Sapporo cunt una media massima de 12,9°C e una minima de 5,3°C. Par contra a Naha la gh'ha una massima de 25,7°C e una minima de 20,8°C. La temperadüra püsee volta mai mesürada ind Giapun l'è de 41,1°C a Kumagaya (Prefetüra de Saitama), a'l 23 lüj 2018^[1].

I precipitazionn i è minga bondancc ma i isul i hann despess profönd cümul de fioca adree a l'invèrn^[2]. La stagion di piöve la taca a maj insöl rosch de isul de Okinawa. La banda de piöva la se mena pö a nord a poch a poch e ind el autün i üregàn i menen tempural pesancc.

Socetaa

Popolazion

La popolazion del Giapun l'è desquas de 125 milion de personne, de i quaj 122 milion hinn de nazionalitaa giapunesa.^[3] El nömar de abitancc l'ha segütaa de svulzàss dal tacà del era Meiji (1852), frenaa dumà ind el period de guèra (intra i agn '30 e '40) e l'ha tocaa la sò scima de 128 milion ind el 2010; paroo el nivell de crèssida el s'è sbasaa parècc e dal tacà de i agn '10 del secul d'incö la s'è avüüda una burlada giö custànt.

El Giapun l'è la nazion che l'è dree a deventà vegia ind manèra püsee svelta de töcc el mund e l'è anca la nazion cun püsee personne anziane de qualsevöl olter paes.^[4] Chest l'è capitaa par el boom demogràfeg del segond dopo-guera, segütaa da una svulzada de l'aspetazion de vita e una sbassada del nivell de feconditaa che adess l'è de 1,4. ^[5]^[6] L'etaa media giapunesa l'è de 48,4 agn, la püsee volta del mund e püsee del 28,7% de la popolazion la gh'ha sora 65 agn. Gh'hè de speciàss che la popolazion giapunesa la se sbasserà fin a 88 milion prema del 2065 par el nömar, sempar dree a svulzàss, de giöen minga maridaa o sensa fiöi.^[4]

Lengue e dialècc

Püsee del 99% de la popolazion el parla giapunes - lengua agglutinante cunt un sistema de partisèle onurìfeghe faa sü de dü abecee silàbegh e kanji^[7] - cumé lengua mare.^[8] El giapunes el gh'ha di quaj dialècc spantegacc insö töt el arcipélagh.

Föra del giapunes 'standard' i gh'è anca di lengue, ciamade ryukyuane, dövrade ancamò a Okinawa. Ind el Hokkaido gh'è la lengua ainu, ind gram perìcul de estinzion, che la gh'ha gnaùn ligamm cunt el giapunes. L'è parlada dumà da di grüpp de anziani spantegacc insül Hokkaido^[9]

Religiùn

La Costituzion Giapunesa la permett plena libertaa de profesion. La plüpart di giapunes, intra'l 49% e'l 67%, l'è legada spiritüalment a di santüari locài shintoisti. La popolazion büdìsta l'è calada del 34% (2008)^[10] al 22% (2011)^[11]. Meno fiss, i gh'è l'islam, l'indüism, l'ebraism e il cristianesim, prategaa da meno del 1% döi giapunes.

Ecunumìa

La muneda ufiziala del paes a l'è 'l yen.
La prema espansion econòmega del Giapon l'è stada ind el 1868 grazzia a l'Imperatur Mutsuhito. Dopu la Segonda guera mundial l'è staa protagonista de un "miracul econòmegh". De facc la sò produzzion de dentr lorda la s'è svulzada del 10% ind i agn sesanta, del 5% ind i agn setanta e del 4% ind i agn votanta^[12]. Dopu la s'ciopada de un balon de specülazzion ind i agn '90, gh'hè stada una frenada ind el desvilüpp econòmegh^[13] ma dopu l'agn quell del 2005 l'ecunumìa la retacaa a vegnì sü del 2,8% cun scime de anca 5,5% ind el segütà di agn, püsee de USA e de l'Ünion Europea^[14].

El Giapun l'è adess la terza forza economega mundial par PIL dopu de Cina e Stad Ünid e quarta par PIL a üguaglianza de pödér de tövent.

La disucüpaziun de la nazion a l'è al 3,7%.

Pulítega

Urganizaziun del Stat

El Giapun a l'è una monarchia parlamentara tegnüda ind pé de l'imperatur che el gh'ha minga tant pödér. De facc, el gh'ha un röll dumà simbolegh cumé l'è scrivüü ind la Costituzion del 1946 che l'è la lesg fundamentala de la nazion.^[15] El titul de imperadur a l'è ereditari: quand l'imperatur el mör o el abdica el va sö insöl tron el sò fiöl. Se gh'hè minga la posibilitaa de avegh vün de i sò fiö, che pöden minga vesser don, el pròsem imperadur pöl vesser cataa föra da vüna de i dumà quatar famèje de princip de l'istess nivell de chela imperial.^[16] L'urganizazium pulítiga l'è donca a l'istèsa manèra dei mudérn democrazii parlamentar. Par contra, la gh'hè una spartizzion de i pödér intra legislativ, esecütív e giüdiziari püsee pesanta par l'inflüénsa de i Stat Ünid adree a scröver giö la costituzion.^[17]

El Giapun a l'è intra i 47 paes che i preveden el castigh de mort che a l'è prategàda cun vüna diferenza de i olter nazion. De facc, le aneme che hinn codanaa a la pena capitala, i sann minga el dí de quand i sarann giüstiziaa: i la vegn comünicada dumà vün bot prema de l'istessa. La copadüra la vegn par soghèt. El criminal el vegn impicaa dopu vesser staa seraa dentar a una cèla de i dimension de un cess fin de l'aprovazion del castigh.^[18] De l'ann 2000 fin del didincö hinn staa copaa par castigh 98 galeott^[19] e 107 hinn drée a specià la lur ura.^[20]

Spartizzion del teritori

El Giapon a l'è spartii ind vot regiun par carateristeghe economeghe, fisighe e de societaa: Hokkaidō, Tōhoku, Kantō, Chūbu, Kansai, Chūgoku, Shikoku, Kyūshū e ind sgiònta la regiun döi Isul Ryūkyū. Par contra, administrivament, l'è spartii ind 47 prefetüre sparticc pö ind cità, paes e paesot.^[21]

I cità püsee impurtant hinn Tokyo (la capitala, cun püsee de 9 milion de aneme che ghe viven), Yokohama (che la fa part de la conurbazion de Tokyo e la gh'ha desquas 4 milion de aneme), Osaka (impurtant punt de scambi par navi e areoplan e vün de i principal center economegh de la nazion cun 2,7 milion de abitancc), Nagoya (2,3 milion de abitancc), Sapporo (1,9 milion de abitancc), Kobe, Fukuoka e Kawasaki (1,5 milion de abitancc), Kyoto (la vegia capitala cun 1,4 milion de abitancc) e Saitama (1,3 milion).^[21]

Riferiment

I stat de l'Asia

1. Stat parzialment in Europa. 2. Stat geograficament in Asia, però consideraa part d'Europa per di reson storich e culturaj.

[1] ttps://web.archive.org/web/20180723124113/https://www.nytimes.com/aponline/2018/07/23/world/asia/ap-as-asia-heat-wave.html

[2] ttps://books.google.com/books?id=oze_mWihnU0C

[3] ttps://www.stat.go.jp/english/data/jinsui/tsuki/index.html

[:0-4] 4,0 ^4,1 https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2020/659419/EPRS_BRI(2020)659419_EN.pdf

[5] ttps://www.japantimes.co.jp/news/2015/01/05/national/numbers-tell-tale-japans-postwar-rise-fall/

[6] ttps://web.archive.org/web/20220702014801/https://www.eastwestcenter.org/system/tdf/private/api131.pdf?file=1&type=node&id=36147

[7] ttp://web.mit.edu/jpnet/articles/JapaneseLanguage.html

[8] ttps://it.wikipedia.org/wiki/Giappone#cite_note-cia-49

[9] ttps://web.archive.org/web/20080106062419/http://www.un.org/works/culture/japan_story.html

[10] ttps://web.archive.org/web/20130408040114/http://www.nhk.or.jp/bunken/summary/yoron/social/032.html

[11] ttps://web.archive.org/web/20130117013643/http://www.fgi-tbff.org/sites/default/files/elfinder/FGIImages/Research/fromresearchtopolicy/ipsos_mori_briefing_pack.pdf

[12] ttps://web.archive.org/web/20061203045050/http://www.country-data.com/cgi-bin/query/r-7176.html

[13] ttps://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2186rank.html

[14] ttp://www.atimes.com/atimes/Japan/HC02Dh01.html

[15] ttps://web.archive.org/web/20070317203812/http://www.sangiin.go.jp/eng/law/index.htm

[16] ttps://web.archive.org/web/20131023060853/http://demohalo.pe.tripod.com/giappone/ordinamento.htm

[17] ttp://www.giappone-turismo.it/ordinamento_stato.html

[18] ttp://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/7132123.stm

[19] ttps://web.archive.org/web/20230101195508/https://www.nippon.com/en/features/h00239/

[20] ttps://web.archive.org/web/20221004203858/https://www.japantimes.co.jp/news/2021/12/21/national/japan-executions-2019/

[:1-21] 21,0 ^21,1 https://archive.org/details/japanin21stcentu0000kara

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]