Cremùna

Cremùna (nòm uficiàl en Italià: Cremona) l'è 'na cità de la Lombardia, capolöch de la pruvìncia de Cremùna, sitüada 'ndèla Lombardìa meridiunàl. La cità la vé sö póch de lóns del fiöm Pò, che per Cremùna, col sò pórt flüviàl, l'è sèmper stat e l'è amò 'ncö 'n importànte vìa de comünicasiù. El cümü de Cremùna el cönta 71 901 abitàncc (dàto del Desember 2015^[1]).

Evulusiù demogràfica

L'andamènt stòrich del nömer de abitàncc del cümü de Cremùna l'è ilüstràt endèla tabèla ché sóta:

Abitant censid

Stória

Antichità

Cremùna l'è mensiunàda la prìma ólta 'ndèla stória come 'n insediamènt dei Cenomani, 'n popolasiù cèltica che gh'è riàt endèla piàna del Pò entùren al 400 prìma del Signùr. El nòm Cremùna però l'ìa amò piö ècc, fórse atribüìt zamò dei prim òm che s'è 'nsediàt endèl pòst, i antìchi isé i g'ha tiràt fò 'n bèl pó de interpretasiù fantaziùse per spiegàl. Endèl 218 prìma del Signùr i Romàni i g'ha stabilìt endèla zòna en prìm avampòst a nòrd del fiöm Pò e i g'ha mantignìt el nòm uriginàl. Cremùna e la sò vizìna (la modèrna Piacensa, sö la spónda sud del fiöm), i è stàde fondàde 'l stès an, co l'obietìf de penetrà 'ndèla pianüra che piö tàrde la deentarà la Pruvìncia de la Gallia Cisalpina. Cremùna en póch tép l'è nìda a éser la giöna de le cità piö gròse de l'Italia del Nòrt, aidiàda pò a del fàt de éser sö la stràda che colegàa Gènova a Aquileia, ciamàda Via Postumia. La g'ha furnìt soldàcc a Giùlio Cézare e la 'na 'ncaàt dei favùr quan che chèsto l'è stat al potére, piö tàrde però la s'è mitìda de la bànda de Bruto de del Senato Romàno endèl sò conflìt col Augusto, e chèsto, dòpo ìga insìt, endèl 40 prìma del Signùr el g'ha confiscàt la töte le tère de Cremùna e 'l i ha distribüìde ai sò òm. El poéta Virgìlio, che 'l gh'ìa fat le scöle a Cremùna, el s'è ést portà vià el podére de famìa ("tròp derènt a la disgrasiàda Cremùna"), ma piö tàrde l'è riàt a riutignìla. La prosperità d ela cità l'è nàda 'n nacc a crèser enfìna al 69, quan che l'è stàda sbatìda pelària 'ndèla segónda Batàia de Bedriacum de le trùpe de Vespasiano, che combatìa per mitìl sö come Imperadùr cùtra 'l sò rivàl Vitellio. Cremùna l'è stàda ricustrüìda col sostègn del stès Vespasiano, ma par che la sàpe mai piö riàda al leèl de prosperità che la gh'ìa prìma perchè l'è de fat sparìda de la stória 'nfìna al sècol VI, quan che la ricompàr come avampòst militàr de l'Impéro Romano de Ucidènt (Bizantì) ai tép de la guèra Gòtica.

Alt Medioévo

Quan che i Longobàrcc i g'ha 'nvadìt l'Italia 'ndèla segónda metà del sècol VI, Cremùna l'è restàda 'n caposàlt dei Bizantì come part del Ezarcàt de Ravenna. La cità la s'è spandìda vèrs nord-òvest, co la creasiù de 'n camp trinceràt de föra de le müre. Endèl 603, Cremùna la vé cunquistàda e distrugìda del rè longobàrt Agilulfo. El sò teretóre 'l vé dividìt entra i Dücàcc de Brèsa e Bèrghem. Póch agn dòpo però, endèl 615, la regìna Teodolìnda, devóta Catòlica co l'edèa de convertéser i cremunés, la g'ha fat recoströéser la cità e turnàt a stabeléser en Vèscof. El contròl de la cità isé l'è pasàt de menemà 'ndèle mà del Vèscof, che l'è deentàt piö tàrde en vasàl del Sacro Romano Impero dòpo che Carlo Magno 'l g'ha batìt i Longobarcc e cunquistàt l'Italia. Isé Cremùna la g'ha püdìt slargà 'n pó 'l sò potére e la sò prosperità e 'n quach vergü dei sò Vèscof i g'ha ìt de le pàrcc importàncc 'ntra 'l sècol X e 'l sècol XI. El Vèscof Liutprando de Cremùna l'è stat mèmber de la cort imperiàl sóta la dinastìa Sàsone e Olderico el g'ha utignìt dei privilégi importàncc per la cità de l'Imperadùr Ottone III. L'economìa de la cità l'è stàda spuciàda pò a de la custrusiù del pórt söl Pò en curispondènsa presapóch del camp fortificàt bizantì.

Envéce, i du vèscof Lambèrt e Ubaldo i g'ha creàt discòrdie co la zét de Cremùna. L'imperadùr Corrado II, per mèter a pòst la quistiù, el g'ha duzìt vègner a Cremùna 'ndèl 1037 ensèma col papa Benedèt IX amò zuinì.

Perìodo comünàl

Sóta Enrìco IV, I cremunès i g'ha tacàt a rifüdàs de pagà le tàse al imperadùr e al vèscof perchè i ia ritignìa tròp opresìve. Segónt 'na legènda, el "gran gonfaloniér" (càrica paragunàbil al sìndech d'encö) "Zanén de la Bàla" (Giovanni Baldesio) el s'è confrontàt a duèl col imperadùr stès. Enrico el sarès finìt dizarciunàt e isé la cità la sarès stàda izimìda de pagàga la tàsa de l'an che la curispundìa a 'na bàla de ór de 3 chìli. La legènda la dìs pò che chèla bàla de ór che gh'ìa destinàt come pagamènt de le tàse la sarès ghe stàda dunàda a la Berta, la murùza del Zanén, per dopràla come dòte per quan che i se sarès spuzàcc.

Le prìme nutìsie stòriche de 'n cümü lìber de Cremùna i è del 1093, quan che 'l g'ha partecipàt a 'na aleànsa cùtra l'imperadùr comandàda de Matilde de Canossa, ensèma ai cümü de Lodi, Milà e Piacènsa. El cunflit l'è finìt co la scunfìta de Enrico IV e la sò famùza ümiliasiù de Canossa de nacc a papa Urbano II endèl 1098. En chèsta ocaziù Cremùna la g'ha utignìt la Insula Fulcheria, che l'ìa 'l nòm dat al teretóre del Cremàsch.

De chèl momènt lé, el nöf cümü el g'ha ambiàt pò a lü a fàga guèra ai cümü vizì per slargà 'l teretóre e crèser el sò potére. Endèl 1107, Cremùna la g'ha cunquistàt Turtùna, ma quàtr'àgn dòpo 'l sò ezèrcit l'è stàt batìt de bröt de le bànde de Bressanoro. A la stèsa maniéra che 'ndèle ótre cità de l'Italia setentriunàla, la popolasiù l'ìa spartìda 'n dò fasiù opòste, i Guèlfi, a favùr del Papa, che i ìa 'n magiurànsa 'ndèla cità nöa, e i Ghibilì a favùr de l'Imperadùr, che i gh'ìa la sò rocafòrt endèla cità ècia. Le dò fasiù i éra isé irecunciliàbii che i guèlfi i éra riàcc al pónt de fa sö 'n Palàs Comünàl nöf, che 'l ezìste amò 'ncö e l'è ciamàt "Palazzo Cittanova".

Quan che 'l Barbarósa l'è nìt en Itàlia per riafermà la sò autorità, Cremùna la s'è schieràda 'nsèma a lü co l'edèa de otègner 'na mà cùtra Crèma, che 'ntàt, aidiàda de Milà, la sìa ribelàda. La vitòria utignìda dei imperiài e la sò lealtà 'ndèi confròncc del Barbarósa la g'ha pirmitìt de otègner endèl 1154 el dirìt de mèter en pé 'na zèca e de bàter monéda.

Endèl 1162, le fórse del Imperdùr amò aidiàcc dei cremunés i g'ha asaltàt Milà e i là defàda fò. Póch agn dòpo però, 'ndèl 1167 la cità la g'ha cambiàt spónda e la s'è ünìda a la Léga Lombàrda. Le sò trùpe le g'ha fat part de l'ezèrcit che 'l 29 de màgio del 1176, 'l g'ha scunfigìt el Barbarósa 'ndèla famùza Batàia de Legnà.

La Léga Lombàrda l'è mìa però nàda 'n nacc tat tép dòpo la vitória cùtra l'Imperadùr: el 17 de löj del 1191 'na guèra sciopàda 'ntrà Brèsa e Milà de 'na bànda e Bèrghem e Cremùna de l'ótra per el contròl de Sàrnech, la vegnarà a có 'ndèla batàia de Pontòi, ciamàda pò a batàia de la Malamórt. El "carroccio" cremunés el vegnarà portàt a Brèsa e mitìt en móstra 'ndèl Dòm. Endèl 1213, a Castigliù (Castelleone), i Cremunés i g'ha batìt 'na aleànsa furmàda de Milà, Lodi, Crèma, Novàra, Cóm e Brèsa.

Endèl 1232, Cremùna la s'è aleàda col nöf Imperadùr, el Federìco II, che l'ìa turnàt a ègner endèl nord de l'Italia per pröà a restabeléser la sò autorità. Endèla Batàia de Cortenuova, i cremunés i è stacc de la bànda dei vinsidùr. En conseguènsa el Federìco II de spès el g'ha stabilìt la só córt en cità. Endèla batàia de Parma, però, i Ghibilì i n'ha ciapàt 'na bèla rebatìda e 'n pér de miér de Cremunés i è stacc facc prizunér. Quach agn dòpo Cremùna la s'è endicàda e la g'ha scunfigìt l'ezèrcit de Pàrma. Comandàt de Umberto Pallavicino l'ezercit dei Cremunés l'è riàt a catürà 'l "Carroccio" dei Parmezà e per sècoi i g'ha ubligàt a tègner tacàde vià le bràghe del rivàl a la Catedràl de Pàrma come sègn de ümiliasiù.

Endèl 1301, Luchetto Gattilusio l'ìa podestà de Cremùna e 'n chèst perìodo la cità la g'ha prosperàt enfìna a rià a 'na popolasiù de presapóch 80.000 abitàncc, de piö dei 69.000 del 2001.

La Signurìa

Endèl 1266, el Pallavicino l'è stat casàt vià de Cremùna, e 'l goèrno dei ghibilì l'è finìt dòpo che 'l sò söcesùr, el Buoso de Dovara, el g'ha cidìt el potére a 'n consórse de citadì ciamàt "Pàce e Fede". Endèl 1271, vé creàt la càrica de Capità del Popol, ma 'ndèl 1276 el potére 'l vegnarà ciapàt en mà del marchés Cavalcabò Cavalcabò, che 'ndèl 1305 el sarà rimpiasàt de sò fiöl, Guglielmo Cavalcabò, che 'l la mantegnarà 'nfìna al 1310.

En chèsto perìodo vegnarà facc sö o restaüràcc divèrsi palàs e custrusiù, comprés el Toràs, la céza romànica de San Fransèsch, el transèt del Dòm e la Lòza dei Militi. En piö, l'agricültüra la vegnarà sustignìda condèna nöa rét de canài e fòs. Dòpo 'na quach invaziù forestére (en particolàr chèla de l'imperadùr Enrìco VII endèl 1311), el Cavalcabò l'è düràt enfìna al 29 de noèmber del 1322, quan che 'na famìa amò piö potènta, chèla dei Visconti del Galeàs I, i è deentàcc i Signùr de Cremùna. I dürarà per en sècol e mès, interumpìcc endèl 1327 de Ludovìco 'l Bàvaro, endèl 1331 de Gioàn de Boémia, e 'ndèl 1403 de 'n ritórno sporàdich dei Cavalcabò. Ai 25 de löi del 1406, el capità Cabrino Fondulo el g'ha copàt el sò padrù Ubaldo Cavalcabò e töcc i mèmber màs•cc de la sò famìa, e 'l g'ha ciapàt el contròl de Cremùna ma pöch piö tàrde, l'è stat cunsideràt mìa bù de portà 'n nacc el sò còmpito, e l'è stat ubligàt a molà la cità tùrna ai Visconti dòpo 'n pagamènt de 40,000 fiurì dór.

El Filippo Maria Visconti el farà deentà la Signurìa de Cremùna ereditària. Cremùna la deentarà part del Dücat de Milà, e la ghe narà dré a le sò vicènde 'nfìna a l'ünificasiù de l'Italia. Sóta i Visconti e piö tàrde sóta i Sfórsa, Cremùna la g'ha ìt 'na grant evulusiù cültüràla e religiùza. Endèl 1411, el Palàs Cittanova l'è deentàt la séde de l'Üniversità dei mercànt del fustàgno. Endèl 1441, Cremùna la vegnàra catàda fò per véser la séde del le spùze de Fransèsch I Sfórsa e Bianca Maria Visconti endèla capèla fàda sö dei Frà Biniditì, e che 'ncö l'è stàda sustitüìda de la céza de San Sigismónt. En chèla ocaziù lé par che 'l sàpe stat servìt per la prìma ólta en dóls nöf, che piö tàrde 'l vegnarà ciamàt e 'l deentarà famùs col nòm de turù. Ludovich el Móro 'l sostegnarà la custrusiù de custrusiù e divèrse òpere per el Dòm, per la céza de Sant'Agata e per el Palàs de Cümü.

I ucupasiùn furèst

⇒

LOCC

In del 1446 Cremòna l'è stàda serciàda di trüp del Francesco Piccinino e del Luigi dal Verme. I Venesiàn gh'han mandaa in sò sucùrs Scaramuccia da Forlì, che l'è riessii a süperà l'asédi, e l'ha pruvucà inscì 'l falimént de l'imprésa di dü cunduté e la liberasiùn de la cità.
Cun la guèra tra Lüduvìch el Mòru e la Frància del Lüìs XII, Cremòna l'è passàda per un bréf perìut (1449-1509), sòta la Repübliga de Venésia. La sitüasiùn l'è restàda inscì fìna a la Batàlia de Gnidèl, 11 maccn del 1509), che l'ha vìst vìncc i francumilanés.
I vicend cumplicaa di guèr d'Itàlia, che véden bàtes i vün cùntra i àlter Spàgna, Frància, Venésia e Milàn, la tröa la sùa fin in del 1516, quànt el Trataa de Noyon el sancìss l'esìli del düca milanés Massimiliàn Sfòrsa. I Spagnöö, i nöf padrùn del Milanés, cunquìsten definitivamént Cremòna in del 1524, quànt che ciàpen el Castèl de Sànta Crus.
L'ucupasiùn spagnöla (cunfermàda cul trataa de Madrid del 1526) la sarà pütòst düra per la pupulasiùn cremunésa, in del séns ch'i Spagnöö i tuaràn vìa un frach de resùrs ecunòmich de purtà in pàtria, sénsa però fàch di reinvestimént in sül teritòri. A bun cünt, a Cremòna vegnaràn faa sü anmò un bèl puu d'edifìssi religiùs e palàss.
La sitüasiùn la sarà un puu migliùr sòta la duminasiùn ustrìega, che la partìss del 1707 e la finìss (se cüntum mìnga 'l perìut napuleònich) fìna 'l 1859.
Ai témp del Dücaa milanés e fìna al 1786 Cremòna l'è stàda 'l caplöch del Cuntàt de Cremòna, che pöö l'è staa trasfurmaa in la Pruvìncia de Cremòna. Ai témp del Napuleùn e del Régn Itàlich invéci Cremòna l'éra 'l caplöch del dipartimént del Pò de Sùra (Haut-Pô).

Sìmboi

Per savenn pussee, varda l'articol Stèma de Cremùna.

Ol stèma stòrech de la sità l'è ü scüd fassàt de róss e d'arzènt. In del '800 l'è stàcc zontàt ol bràs cola bàla (che al vègn da la legenda de Zanen de la Bala), che prima l'era adóma in del cimiéro.

Ol stèma stòrech.

Economìa

L'economìa de la cità l'è ligàda al sistéma prudutìf de la sò pruvìncia che l'è per lo piö bazàt amò sö l'agricültüra. Gh'è però apò a de le indüstrie alimentar 'ntra le piö 'mportànte de töta Itàlia: per ezèmpe la Negroni per el setùr dei insacàcc, la Sperlari, la Vergani, la Barilla/Mulino Bianco per el setùr dolciàre e pò amò l'Oleificio Zucchi, e la Auricchio per i formài.

Gh'è apò 'na sèrta prezènsa de 'ndüstrie metalmecàniche (aciaierìa Arvedi e Off. Mecc. Feraboli), de trasformasiù del Petrolio (Rafinerìa Tamoil), energética (AEM Cremona), e telecomünicasiù (AEMcom).

L'artigianato Cremusnés l'è caraterizàt de 'n gran nömer de butìghe de liutai specializàde 'ndèla prudusiù de strümèncc a arch, recunusìde 'n töt el mónt pe la qualità dei strümèncc che i è bùne de fà sö e che le se rifà a le figüre stòriche de Stradivari. Guarneri e Amati.

Cremùna l'è cunusìda apò a per la prudusiù del turù e dei materiài en còt.

L'è famùza apò a la mostarda cremunéza fàda co la fröta candìda endèn bagn de sénape.

El dialèt cremunés

⇒

LOCC

El dialèt cremunés l'è 'n dialèt lumbàrt che 'l partégn al grüp urientàl de la léngua.
A càusa però de la sùa pusisiùn adree al curs del Pò e de la sùa stòriga duminasiùn milanésa, el Cremunés el gh'ha vàri inflüéns emiliàn e insübrich (suratüt ludesàn). El cremunés l'è mìnga parlaa in tüta la pruvìncia: a Casalmagiùr defàt el dialèt l'è mùltu püssee 'miliàn, ménter in la zòna de Crèma, la parlàda l'è anmò püssee legàda ai standard del lumbàrt urientàl.
'Na caraterìstiga impurtànta del Cremunés l'è la sùa cadénsa fòrta, che le pòrta a prunüncià i vucài acentaa bei slungaa.