Germanism

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

Con germanism intendom:

• i paroll di lengov germanegh antigh 'me 'l francon, el gotegh, el longobard ecc. in del latin volgar.
• i paroll che, in d'on temp pussee modern, hinn passaa del todesch a alter lengov in del mond.

Esempi

Latin volgar

On bon numer de paroll germanegh hinn rivaa dent al latin volgar e de lì s'hinn spantegaa in di lengov romanz.

• Blank (voeui) -> lmo. bianch, fr. blanc, es. blanco, pt. branco, it. bianco (lat. albus).
• Busk -> lmo. bosch, it. bosco, es. bosque (lat. silva, lucus).
• Frisk -> lmo. fresch, it. fresco, fr. frais (lat. frigus)
• Werra -> lmo. guerra, fr. guerre (lat. bellum).

Lombard

De germanism in del lombard ghe n'è tanti. I primm hinn rivaa coi armad di Gott, di Longobard e di Franch, e hann condizionaa l'evoluzion lessical del volgar lombard. On quai secol dopo gh'è staa on quai termen todesch, rivaa insemma a la dominazion austriega de la Lombardia e del Trentin. In del Canton Tesin e in di Grison a gh'è anmò adess on bon numer de germanism, per via de l'importanza che 'l todesch (e l'alemann) gh'hann in de la Svizzera. A troeuvom on quai germanism modern anca in de la Valtolina (che fina al 1797 l'era sotta la dominazion grisonesa).
In tra i paroll pussee antigh a gh'emm:

• Banca (germ. banka)
• Biott/blot (gotegh blaut/blauts).
• Croscia (germ. *krukkja).
• Gropp (germ. *kruppa)
• Magon (germ. mago, stomegh).
• Maross (germ. mahrsloz, venditor de cavai).
• Pachera (de. Bagger)
• Piò (germ. *plog).
• Ranf
• Scoss (germ. *scōʒ, pont de mezz del corp).
• Sbregà (Lang. *brehhan, o Protogerm. *Brekan).
• Sciurzin (Bass Todesch Schürze).
• Sgnapa (todesch bass. *Snaps).
• Scanscia (germ. *skakja).
• Stamberga (germ. *stainberga)
• Vardà (germ. *wardon).

In tra i paroll rivaa del todesch modern, inscambi, a gh'emm:

• Abersacch (de. Habersack).
• Bauscia (de. bauschen)
• Cummel (de. Kümmel).
• Gabinatt: epifania (de. Gabe Nacht, la nocc di don).
• Ghell (de. Geld)
• Menegold: biedrava (de. Mengold)
• Russacch (de. Rucksack)
• Scòss (de. Schoss)
• Strudel: dolz de pomm (de. Apfelstrudel).
• Svanzigh: danee (de. Zwanzig; in Todesch, el voeur dì vint e in Lombardia l'era la moneda de vint danee duranta el Regn Lombard-Venet).
• Trincà: bev de bon gust (de. trinken).

Alter germanism je troeuvom in di parlà gergai, tant 'me el calmon de Lanzada.

Ladin

El ladin (e soratutt i dialett gardenes e badiott) l'è staa vun di lenguagg romanz pussee a contatt cont el todesch. Donca l'è natural che ghe sia rivaa denter on mucc de paroll de origin todesca (e bavaresa), che se troeuven anca al dì d'incoeu.

• apoteca: farmacia (de. Apotheke).
• balast (de. Ballast).
• banza: scimes (de. Wanze).
• becher: sveja (de. Wecker).
• benzin (de. Benzin).
• berstot: oficina (tiroles Bergståt, de. Werkstatt).
• bibliotech (de. Bibliotek).
• bicsené: sgurà (Todesch antigh wicshen).
• bilderné: cascià de sfros (de. wildern).
• blamaja: figurascia, vergogna (de. Blamage).
• brisanza: forza granda (de. Brisanz)
• chirbes: zucca (de. Kürbis) .
• fana: caldera, padella, pignatta (de. Pfanne).
• minunga: opinion (germ. Minung, compagn del todesch modern Meinung).
• ombolt: sindech (germ. Anwalt, aministrador, compagn del todesch "(Rechts)Anwalt", avocatt).
• pacher: ruspa (de. Bagger).
• polizai (de. Polizei).
• rucsoch: zainett (de. Rucksack).
• schi (de. Ski).
• slauh: tubo de gomma per daquà i praa ecc. (de. Schlauch).
• tractor (de. Traktor).
• tulpa: tulipan (de. Tulpe).
• scizri: corp de fusilee a difesa del paes (de. (die) Schützen).
• utia/ütia/ücia Refügg(alpin) (de. (Berg)Hütte).

Romanc

Anca el romanc a l'è staa storicament influenzaa del todesch, che despess el pò vess consideraa la soa vera "lengua-tecc".

• franzos: frances (de. Französich)
• guaud: bosch (de. Wald)
• uhu: olocch (de. Uhu)

Ingles

• Angst, ansia (de. Angst, che però 'l voeur dì pagura)
• Aspirin (de. Aspirin).
• Bratwurst: sorta de luganega de coeus in sul grill o de fà buj in de l'aqua (de. Bratwurst).
• Doppelganger: sosia, vun che 'l ghe someja a on alter in manera spettasciada (de. Doppelgänger).
• Edelweiss: stella alpina (de. Edelweiß).
• Frankfurter: würstel (de. Frankfurter, de Franchfort)
• Glitz/Glitzy: ricca extravaganza (de. Glitzerig, cioè robba sberlusenta).
• Hamburger (de. Hamburger, cioè "de Amburgh").
• Hamster, crizetin (de. Hamster).
• Hefeweizen, bira de forment minga filtrada (de. Hefeweizen)
• Karabiner, moscheton, arnes de segurass al cordon in del rempegass (de. Karabiner).
• Kindergarten, asil (de. Kindergarten).
• Kitsch/Kitschy, (robba de) cativ gust che 'l po anca piasè in sens ironegh (de. Kitsch/kitschig).
• Poltergeist, spiret che 'l fà frecass (de. poltern fà frecass e Geist, spiret, speter, fantasmin).
• Sauerkraut, craot (de. Sauerkraut).
• Schadenfreude, provà piasè in de la malafortuna di olter (de. Schadenfreude).
• Stein, brocca, bella granda, de trincà la bira (de. Stein(bierkrug)).
• Uber, super, moeud esageraa de vess, p.e. uber conservative = super conservador (de. über)
• Wiener Schnitzel, Cotoletta a la Milanesa (de. Wiener Schnitzel).

Frances

El frances l'è consideraa vun di lenguagg neolatin pussee influenzaa del germanegh. L'influenza lessical l'è andada inanz fina al Ses'cent, quand che poeu el frances l'è deventaa ona lengua de importanza mondial.
Al period pussee antigh partegnen paroll compagn de:

• Ban (germ. *banno)
• Bande (germ. *binda)
• Bâtir (germ. *bastjan)
• Beffroi (germ. *bergfrid)
• Bleu (germ. *blawu)
• Cresson (germ. *kresso)
• Danser (germ. *danson)
• Dard (germ. *daroth)
• Éperon (germ. *sporo)
• Fief (germ. *fehu)
• Frais (germ. *frisk)
• Jardin (germ. *gardo)
• France (germ. *frank, cioè liber)

Russ

• Graf (de. graf)
• Kartofel' (de. kartoffel)
• Parikmaker (de. Perückenmacher)
• Rjukzak (de. Rucksack)
• Šlagbaum (de. Schlagbaum)

Varda anca

• Inglesism

Ligamm de foeura

• Germanism in de l'italian