Lengua padanesa

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Lengua padanesa a l'è ol nom dacc per ol lenguesta Geoffrey Hull al gröp de lèngue e dialecc parlacc in d'ol bas del Po, estendìt à cövrí i Alp e la Ligüria. Segond chesta resserca, i parlade Padanese i à ü carater ünitare. In sostansial acòrde i pùcc de vesta de Pierre Bec e Andrea Schorta (l’Andrea Schorta – che l’è n'om, zemò che i Sgüisser ciamen "Andrea" ach i fiö e minga dumà i tusann – l’ha semper sustenit che l'area de lengua returumanega in di secoi passacc, inans del 1500, la gh'ia det quase töcc ol teritore padà-alpì).

La Padània: tera gàlega in del mond itàlegh

In de la strütüra ètnega de l'Itàlia la prinsipala línia che la separa del rest l'è la crinala di Apenì Tosco-Emilià. La sòlita referensa a töta l'Itàlia come la Penisola a l'è mia zösta: de del pönt de ista geogràfegh ghe de fà distinziù tra l'Itàlia continentala (i.e. la Val Padana co la costa lígüra e ü tòch de l'Istria) e l'Itàlia peninsülara pròpia che la gh'à comè límit a Nord la Toscana. A nord de chesta resú s'a l'era stabilida in di tep in dré öna popolassiú sèltega o seltisada da che la tera a l'era ciamada Galia Sisalpina par i Romà ch'i l'éa conchistada infra ol 193 e ol 78 a.C. . Inte sécoi piö tarde l'antropoloséa de la Padània a l'è poch canbiada, malgrat la profonda romanisassiú de la zona e l'afermassiú d'öna siviltà Tosco-Italiana: rassa compatamènt brachissefàlega e mia mesossefàlega o dolicossefàlega come in de la penísola; abitassiú popolar de tip alpí o sübalpí e mia mediterane; consüm de maià böit e mia öit e cotüra al bötér e mia a l'öle (ecessiú: la Ligüria); cant polifònegh, silàbegh e naratif e mia solístegh, melismategh e lírich; cossiensa linguístega e filosòfega tendensialmèt analítega e mia sintétega, e ía assé. La südivisiú de l'Italia in dù diòcesi (co i capitai respetíe a Roma e a Milà) compiüda da Dioclessià in del 298 d.C. a la metérèss in eidensa mia adoma i diferense ètneghe e ambientai de le dù Itàlie, ma l'inserìa la Padània pienamèt in del növ e siür mond galoromà che a l'ia de tep eclissat Roma e ol sò retrotera peninsülar. Ergot al sarèss confermat, intra óter, per la tradissiú scolàstega latina che sa la mantegnía piö salda in Padània che in de la penisola, e dal prestis de la cesa Ambrösiana in di santüare de la qual sa la selebrava öna litürzéa de tip galicà piötost che romà; i fedei i era stacc converticc "fresch" del paganisém e mia per mes d'ün elemèt cristià Grech in de la populassiú locàl. I s'è desvilüpacc in de l'Italia continental di dialècc galoromànegh ch'i era mia tat diers in nigü particolar important del proto-Fransés. Al podènt söperstrat Franch de la Fransa setentrionala al coresponderèss in Padània la dòbia presensa Longobarda e Franca. In de la tarda età Mediana s'i era zamò defuse in del Nord i lengue leteràrie Francesa e Provensala ch'i erà assé assessibile ai cisalpí da ostacolà, a la visília del 'miràcol florentí', la formassiú d'öna zenüína e düradüra koiné Padana.

Ü tóch de stòria

Isolant de del sistema linguístegh italià i parlade Ladine, G.Ascoli à lagat in d'ü limb terminolòsegh i dialècc che ol Biondelli, trenta agn pröma, a l'ia denominacc Gallo-Itàlegh. . In acorde al dialetòlegh Gorissià, ol Piemotés, ol Lígür, ol Lombart e l'Emilià-Romagnöl, si distaccano dal sistema italiano vero e proprio, ma pur non entrano a far parte di alcun sistema neolatino estraneo all'Italia. in di pröm tep de l'ünidà nassiunala, i glotòlegh i à pröàt a definí mei ol status del gallo-itàlegh in comparassiú co chel del ladí d'ü costat e di dialècc peninsülar d'óter costat. A chel'época de nassiunalism fiss stüdius i gh'à propügnàt l'italianità sies del gallo-itàlegh sies del Ladí, cura che l'insistensa d'óter linguis-c (suratöt germanòfon) sö la fisionaméa palesamèt galloromànega di du röss la pudéa mia sembrá , alura, culurida de presödís antiresurgimentai. Che la léngua indígena de la Val Padana, resú da consideráss la preda angolara de l'ünità italiana, la podess resültá, da l'anàlisi strütüralesta, sorèla del Francés e noma zermana del Toscà al sarèss istacc, per tata zét, öna considerassiú assé intoleràbela che erétega. Al vegnarèss donca canonisat ü sistema de classificassiú spessifegamèt italià e ribadit piö per la tradissiú classicista che per ol métod sientifegh in basa al qual "italià" (o "italoromànich") i resültàa chei dialecc ch'i s'era de longh tep sübordinacc al Toscà leterare. In acorde a chel critere ché, ü dialett compagn de l'Emilià o 'l Ticines, ch'al compartiss töte i caraterísteghe fondamentai col Francés al pödéa èss definit Italià. Per chei ch'i asseta mia la tesi italianesta, la denominassiú de gallo-itàlegh aplicada a di dialècc parlacc, si in teritore politegamèt Italià, però a nord de la línia Spessia-Rímini la resta mia zösta e deviada: in acorde al linguista Geoffrey Hull, al sarèss mia possíbel dedüí di aspécc segundare de söperstrat che chesto dialèt al sies strütüralmèt italoromànegh: la reductio ad absurdum la consiste in del fat che, löngh l'istessa línia de resunamèt, ol Còrs al podaress èss zödegat ü dialett Gallo-romànegh a casú di inflüss Zenués e pö Fransés ch'i a l'à trasformàt per secoi. De piö, in acorde a l'Occitanesta Pierre Bec ol sistema Nord-Italià al è part integranta del sistema Gallo-romànegh e parét istrecc del Francés (con det ol Franco-Proensàl) e de l'Occità-Català. Semper in acorde al Pierre Bec ol tèrmen gallo-itàlegh al gh'à de èss coresit in Gallo-romànegh Cisalpí. Preda angulara de chesto laurá a l'è la tesi de PhD presentada dal linguista Geoffrey Hull, in del 1982, a l'üniversità de Sydney, titolada The linguistic unity of northern Italy and Rhaetia. Fiss linguis-c Ladí i s'è dìcc vért a la resserca di raís de l'ünità linguístega Padanesa, a pat che se renönsie a öna quach tentativ de colegá chesto sistema a l'Italià stricto sensu: segund ol linguista Svízzer Andrea Schorta a l'esist infína öna piö granda ünità 'ladino-cisalpina' , e ol sò connassiunal Heinrich Schmid al dìs che: i tracc che ol Reto-Romancc al gh'à in cömü co la zona ólta-italiana (...) i fà parte sensa eccessiú a la basa comüna dal Romans d'ocident, la qual la indica giöstamet el caràter mia Italià de ches-ce dialècc. (Im Rätoromanischen treten uns schließlich Mundarten entgegen, die -was die grudlegenden Sprachzüge betrifft- von solchen Überlagerungen nahezu frei sind und in der echtesten Form noch Heute einen rein westromanischen Typus (eigener Prägung) darstellen. Jene Merkmale, die das Rätoromanische mit den oberitalienischen (Rand-) Gebieten teilt gehören fast ausnahmslos dem gemeinsamen westromanischen Charakter Grundstock an, der ja gerade den unitalienischen Charakter all dieser Mundarten ausmacht [Schmid, 1956, 79-80]. ) . (In insübregh: In de la parlada returumanega tröum dumà dialet che - per quel che 'l revarda i carateristegh lenguistegh prinzipaj - de chi inflüss/interferens chi (Chichinscí 'l Prufessur Schmid el se referiss ad un toch del so descur che chi 'l gh'è no) ghe n'hann gnanca vün e in di so form pü s'cèt presenten un carater ünigament rumanz ucidental. Tücc quij trat (lenguistegh) che 'l returumanegh el gh'ha in cumün cunt el Norditalian (periferegh) partegnen sensa alcüna esclüsiun al cumün carater rumanz ucidental che 'l definiss la radis minga taliana de tüt chi parlad chi [Schmid, 1956, 79-80].) Chel pensà ché del Prufessur Heinrich Schmid al presenta anca lü un pönt ü falì 'n döbe: ol mantenimét del son palatal in paröle returumanegh compagn "glatsch"(pr:glàcc) (zàss in Lumbard – glazz in Lumbard Alpin) l'è ü trat cömünabel tra 'l Returumanegh e 'l sistema lenguistegh Italià, e dunca Rumans uriental. Ol Lumbard "zàss/giazz/glazz", al cuntrare, al se presenta un trat sensa döbe rumans ucidental che 'l strepa del sistema lenguistegh italià e 'l se mes-cia a che del Fransés. Geoffrey Hull, a chel pönt ché, al batezàa chesta lengua ünitària Lengua Padanesa, significat lengua de l'anfizona Reto-cisalpina, e mia adoma del bassí del Po. Ametida l'ünità de la lengua Padanesa, la egnerèss zö ipso facto l'ünità de la lengua Lombarda.

Strütüre linguísteghe

Feminí

Ol plüral feminí in Lombart e Padanés al è derivat generalament dal acüsatif Latí de la prima declinassiú -as; i nom di otre declinassiú i à culassat da prima ilò det; di realizassiú possíbele:

• -as>-a
• -as>-es>-e
• -as>-es>-ei>-i
• -as>-es>-ei>-i> -e
• -as>-es>-ei>-i> $\emptyset$

Mascülí

Al contrare, ol plüral mascülí al ven zo dal nominatif de la segunda declinassiú -i; però chesta desinensa la burla zo o la dà löch a palatalisassiú u a metafonesi; di realizassiú possíbele:

• -li>-lj>-gl>-j
• -ni>nj>-gn
• -ti>tj>-cc
• Metafonesi (in regressiú): orti>öört;
• Neutralisassiú: -i> $\emptyset$

Koiné

Öna forma de koiné sotastanta a l'è stacia desenvilüpada per Prof Hull en la sò tesi de PhD , capítol 13, ont ch'al vegn presentat öna tradüssiú en lengua Padanesa del Vangeli de Sant Marc (El Vangeli de Saint Marc tradòit en lengua Padaneisa). Apó in forma de koiné Padana (diferenta de la koiné dal Hull) al è scricc ol Johan Padan a la descoverta de le Americhe del Premi Nobel Dario Fo.

Referense

• E.Banfi, G.Bonfadini, P.Cordin, M.Iliescu: Italia Settentrionale: Crocevia di idiomi Romanzi, Atti del convegno internazionale di studi, Trent 21-23 Ottobre 1993 Niemayer, Tübingen, 1995
• Pierre Bec: Manuel pratique de philologie romane, Paris, Picard, 1970-71.

Vàrda apò...

Laurà bazàt apò a sö le teorìe del Hull:

• Claudi Meneghin, Rebuilding the Rhaeto-Cisalpine written language: Guidelines and criteria. Part I: ORS-Orthography Arqiviad qé: [2] — PDF scaricàbil söl sit www.romaniaminor.net.

• Claudi Meneghin, Rebuilding the Rhaeto-Cisalpine written language: Guidelines and criteria. Part II. Morphology, I: noun, article and personal pronoun Arqiviad qé: [3] — PDF scaricàbil söl sit www.romaniaminor.net.

• Claudi Meneghin, Rebuilding the Rhaeto-Cisalpine written language: guidelines and criteria. Part III. Morphology, II: adjectives, pronouns, invariables Arqiviad qé: [4] — PDF scaricàbil söl sit www.romaniaminor.net.

Lià de fòra

• Alpdn.com: Pàgina web contegnint di lià à di artícoj con referense bibliogràfighe sö chesta matèria Arqiviad qé: [5]