Pusc'ciâf

Pusc'ciâf (Poschiavo in Italian, Puschlev u Puschlav in Rumancc, Puschlav in Tudesch, Pesclavium in Latin) l'è ün cumün svizzer de circa 3.500 abitant in del Cantùn di Grisùn.

El territori

Pusc'ciâf el se troeuva in d'üna val laterala de la Valtelina (la Val de Pusc'ciâf), che la partiss dal Pass del Bernina e la finiss a Tiràn, in teritori taliàn. El Cumün l'è bagnàa dal fiüm Pusc'ciavìn, ch'el gh'ha la surgent in de la Val Laguné, visìn al Pass de la Fùrcula, e'l va a finì in del fiüm Adda. A süd del paes il fiüm fà sü el lach de Pusc'ciâf, in duvè che ghè la fraziùn Le Prese, famusa per i sò bagn termai.
El territori cumünàal l'e grand (191,01 chilometer quadràa) e'l ghà ün frach de fraziùn: Aìn, Angior Custod, Anunziada, Campigliùn, Cantùn, Culògna, La Rasiga, Le Prese, Li Curt, Miralach, Pagnoncin, Pedecosta, Pedemunt, Prada, Privilasch, Raviscé, San Carl, Sant'Antoni, Sumaìn, Spinadasc' e Viàal.
El Cumün de Pusc'ciâf l'è traversàa da la strada che la và al Pass del Bernina e da la feruvia, gestida da la Feruvia Retica, che la và da Tiràn a St. Moritz.

La storia

Da la Preistoira ai Rumàn

In sül territori cumünàal de Pusc'ciâf hin stàa truvà dij repert de l'Età del Fer e del Brunz, ma hin tropp poch per dì che in de la val gh'era giamò üna colonisaziùn fissa del sitt in de la Preistoria.
La val, abitada da pupulaziùn retich, l'è stada conquistada dai Rumàn in del 15 a.C. e l'è stada messa denter in de la Gallia Transpadana.
Tra'l 476 e'l 751 la val l'era sot a l'Imper Rumàn d'Urient.

Età de Mèz

Dopu l'invasiùn dij Barbari la val l'è nada sot i Longubard in de la prima metà de l'VIII secul. A cumandà el territori gh'eren el sculdasc', giüdes militàar e giürisdiziunàal, e i decàn, scelt dij regiù dij vicinij e che gh'aveven üna funziùn aministrativa. El decanàa l'è stàa la furma de guvern de la val per pussee de mill ànn.
In del 774 Carl el Grand l'ha batüü i Longubard e inscì la Val de Pusc'ciâf l'è nada dent in del sò Imper. El 14 marz 775 la pief de Pusc'ciâf l'è stada dunada a l'abazia de San Diunìs de Paris, dunaziùn che l'è stada cunfermada da Lutari I in de l'841. Ma'l vescuv de Comm l'era minga tant d'acòrd de questa donaziùn, perchè la ghe tirava via ün frach de privilegi spirituaj e tempuraj in de la Vôlta Valtelina.
Tra'l XII e'XIII secul i diritt de l'abazia de San Diunìs i eren passàa a la famiglia von Matsch-Venosta che, diventàa vassall del vescuv de Coira, in del 1284 hin stàa ricugnusüü di diritt de vôlta giurisdiziùn in de la val. Ma anca Comm l'aveva cresüü el sò pudèr cunt l'esercizi di diritt de bassa giurisdiziùn, esercitàa dij podestà (amò incoeu hin ciamàa inscì i Sindich de Pusc'ciâf).
I guerr tra Milàn e Comm per cumandà in Lumbardia hin finìi in del 1335 e l'ha vingiüü Milàn: inscì, i Pusc'ciavin hin cumandàa dij Viscunt. In del 1406 i Pusc'ciavin se gh'hann ribelàa a la cessiùn del territori a Giuàn Malacrida de Müss e i hann brüsàa el castèll fàa sü dij Milanés.
In del 1408 Pusc'ciâf vànn in de la giurisdiziùn del vescuv de Coira e i entren a fà part de la Lega Caddea, vüna di tre leghi che dopu i furmerànn il Cantùn di Grisùn, che i hann cunquistàa la Valtelina in del 1512.

Dopu l'Età de mèz

Anca travers la predicaziùn di clerich italiàn scapàa da l'Italia dopu la Refurma de Martìn Lutér (in mèz a quist chì, Pier Paolo Vergéri), a Pusc'ciâf la nàss üna cumünità refurmada. La gesa de San Vitùr la vegn duprada da catolich e refurmàa per dì i mèss. Ma in del XVII secul la ghà cuminciàa la persecuziùn dij refurmàa.
Tra'l XVII secul e'l 1753 gh'hin stàa ün frach de prucèss cunter i "strij"; 128 att de 'sti prucess chì hin tegnüü anca incoeu dent i archivi cumünai.

Da Napuleon a incoeu

In del 1797 Napuleon el divid la Valtelina dij Grisùn, menter Pusc'ciâf la resta in del Cantùn. Il bloch del cumerzi l'indebulìss l'ecunumia del sitt, ma la cumincia a svilupàss l'indüstria dij vin, specialment in de la zona visina al cunfìn: inscì, i vin de la Valtelina pudeven vess vendüü anca in sitt al de là dij Alp.
In del 1851 Brüs el diventa ün cumün de per lüü. Cunt ün decret de la Svizzera, la val la se staca dal vescuv de Comm e la và sot quèl de Coira.
Dal XVII secul ün frach de Pusc'ciavin hin nà a l'ester, prima vers la Repüblica de Venèzia e dopu, dal XIX secul, vers laSpagna, la Francia e la Rüssia. In dij primm ànn del XX secul hin nà anca in America ed in Australia.
L'ecunumia lucàal la cumincia a tirà el fiàa tra'l 1842 e'l 1865, quand han fàa sü la strada del Bernina; dopu l'han faà sü la Feruvia Retica Tiràn-Sankt Moritz (1906). In qiuj ànn l'ha cuminciàa a svilupass el türism, quand hann fàa sü l'Albergh di Term de Le Prese. Incoeu Pusc'ciâf l'è visitada da migliaia de persònn a l'ànn.
In de la nocc tra'l 19 e'l 20 lüj 1987 l'è vegnüda giò üna frana dal Munt Varuna, provocada da ün'aluviùn: inscì, Pusc'ciâf e olter fraziùn de la vall hin stàa inundàa dal fiüm Pusc'ciavin. 'Sta aluviùn chì l'ha fàa ün frach de dànn, ma cun el jutt de la Cunfedreaziùn e dij vuluntari Pusc'ciâf l'è stada sistemada.

La parlada e la religiùn

Insèm a Brüs (Brusio), l'olter cumün sgüizzer de la val (che 'l se tröva intra Tiràn e Pusc'ciâf), a Pusc'ciâf la lengua ufisial l'è l'italiàn, ma se parla anca 'l dialet pusc'ciavìn, che l'è cumpagn de quel valtelines.
La religiùn prevalent l'è quèla Catolica, ma ghè anca una cumünitaa de la Gesa Refurmada.

De nà a vedè

Pusc'ciâf, dopu che l'aluviùn del lüj 1987 l'ha fàa ün frach de dann, cumè anca in de la Valtelina, l'è stada tütta metüda a nöf. I palazz di sciur cui tett de pioda, i vicul pavimentàa ciu sass e la piazèta centràal (Plaza dal Cumün) fan sembrà Pusc'ciâf cumè üna cità piscinina.
In de la Plaza dal Cumün se poeurun vedè:

la gesa de San Vitùr el Mor, in stil tard-gotich cunt il campanil rumanich;
l'uratori de Sant'Anna;
la capèla de Santa Maria Presentada, in stil baroch;
la gesa de San Bernard a Prada
la Tor, el vecc palazz del cumün.

A nord del paes la ghè la gesa refurmada, fada sü in del 1649.
In de l'oltra part del fiüm Pusc'ciavin el ghè'l Palazz Mengotti, in duvè ghè'l Musée Pusc'ciavin.
A süd, in de la Via Dei Palazzi, ghè'l Quartée Spagnöö, fàa sü dai Pusc'ciavin chi i eren nàa a lavurà in Spagna e chi, quand hin turnàa a cà, i han fàa sü i sò cà in del stil spagnöö.
Pussee a süd amò ghè la gesa de Santa Maria Assunta (1689-1711), vüna di pussee bej gesi baroch svizzer.
In de la fraziùn San Carl ghè la gesa cunt l'istess nom, fada sü tra'l 1613 e'l 1624.
In di fraziùn a süd de Pusc'ciâf, specialment a Prada e Cantùn, gh'hin di cà cunt i tipich tecc a pussee spiuvent e cunt i mür pituràa.
A 1600 meter de quota, a pich sül lach de Pusc'ciâf, ghè la gesa de San Rumeri, fada sü in del XII secul insemm ad ün spizi, in duvè i pelegrìn che naven in Italia da l'Europa Centràal i eren uspitàa dij fràa.

Persunagg famùs

I persunagg pusee famùs ligàa a la storia de Pusc'ciâf hin:

Giulio Della Rovere (Milan, 1504-Pusc'ciâf, 1581), fràa agustinian che l'è dopu passaa a la gesa refurmada;
Dolfino Landolfi (Pusc'ciâf, 1500 circa-1571 circa), primm a fundàa üna stamperia in di Tre Legh (incoeu Grisùn);
Paganino Gaudenzi (1595-1649), scritùr e studiùs de Diu;
Wolfgang Hildesheimer (Amburgh, 1916-Pusc'ciâf, 1991), scritùr.