Lenguv del Trentin

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El Trentin a l'è una regiun de cunfin etnigh e lenguistigh, tra el mund latin e quel germanigh; dunca, cumpagn de tanti alter zonn de cunfin (el Belgi, l'Alsazia, la Muldavia, l'Istria, el Cantun Grisun...) el gh'ha una granda varietà lenguistiga. Quela roba la se ved minga dumà in del cunfrunt tra area latina e area germaniga, ma anca dent al mund neulatin. Chì de sota pruvarem a fà sü un elench di lenguv del Trentin.

Lenguv rumanz

Denter al mund rumanz del Trentin, a trövum trii grüp diferent, di quai l'è minga semper facil truvà un cunfin bel precis.
A bun cünt, cul partì de ovest (la Val de Leder, per esempi) vedum che i parlad hin propi cumpagn del Bressan, e dunca poden vess cunsideraa dialet lumbard urientai; per esempi gh'è i son /ö/ e /ü/ e l'elisiun de la /n/ a la fin di parol (trentì, cansù).
Püssee che vem a est, i carateristigh lumbard urientai se perden e ghe dan post a quei del Venetu, che però se capiss minga ben induve l'è che 'l scumincia: tradiziunalment se dis che 'l dialet de Trent e quel de Rovereto (i cità püssee impurtant del Trentin) hin veneti e minga lumbard; però l'è vera che in quei dialet chì gh'è anmò tanti rob in cumün cul Lumbard, cumpagn de l'apocope per la püpart di vucai finai (Trent inveci de Trento). A bun cünt, a süd e a est (per esempi in Valsügana) i dialet ciapen semper püssee i carateristigh tipigh del Venetu, per esempi del dialet vicentin. In d'un quai cantun del Trentin meridiunal podum truvà la trasfurmaziun de la nasal N in d'una M (cantom, cansom), che l'è una roba che l'esist anca in d'una quai zona del Cantun Tisin e del Varesot. In del Primiero se parla un dialet che 'l pò vess cunsideraa una variant del dialet feltrin.

El terz grüp neulatin che 'l se tröva in del Trentin a l'è quel Ladin, che l'è anca ricugnussüü e prutegiüü. La zona induve se parla tradiziunalment el Ladin l'è la Val de Fassa: ma de un poo de temp a l'è saltaa föra che gh'è anca di alter band che se definissen ladinn: quei là hin la Val de Nun e la Val de Sul, che fin a 'dess, de part di lenguista (cumpagn del Giovan Battista Pellegrini), eren semper staa cunsideraa part del Lumbard Alpin (insema al dialet fiamasc, minga luntan de la Val de Fassa).

Lenguv germanigh

In del Trentin hin parlaa anca di idioma de urigin germaniga: el Zimber e 'l Mochen.
El prim l'è parlaa in del cumün de Luserna, menter un temp l'era cugnussüü anca a Lavarone, Folgaria, Terragnolo e Vallarsa; el segund inveci l'è parlaa in de la val di Mochen. Quei dò parlad chì (che partegnen al grüp lenguistigh del bavares, cumpagn de tücc i parlà tudesch de l'Italia uriental) ris'cen de sparì e per quest hin nassüü di istitüt che vören salvà lur e la cultüra che se porten 'dree.

Cunfrunt

La vulp e 'l scurbat

Lumbard ucidental: La gulp l'era ncamò una völta famada. Quand l'ha vedüü un scurbat cunt un toch de furmai in del bech. "Quel lì el me savaria bun" l'ha pensaa deperlee, e la gh'ha ciamaa al scurbat: "Che bel che te seet ti! Se 'l tò cantà l'è inscì bel cume la tua parenza, de segür te sariet el pü bel de tücc i üsei!".
Dialet di Giüdicari de föra: La golp l'èra famada. Quant che la vede 'na grola cont en tòch de formài ntél bèch. "Quel lì el me saverìe bon", la pensa ntrà de éla, e la ghe dis ala grola: „Che bel che te sé! Se l'to cantar l'è sì bel come che te varde fora, de sigur te se el pu bèl de tuti i osèi!"
Dialet nones: La bolp l'era de nuèu famada. Nte chela la vet en grol con en toć de formai tel beć. "Chel, vè, el me saverues bon", la mpensa ntrà de ela, e la ge dis al grol: „Che bel che es! Si l to ciantar l'è nzì bel come che vardes fuera, de segur es el pu bel di tut i aucièi!"
Dialet sulander: La bolp l'èra amò famada. Nte quèla la vet 'na grola con 'n toch de fromai (stavél) 'ntél bèch. "Quèl if, vè, el me savrós bòn", la pensà trà de ela, e la gh'à dit ala grola: "Che bèl che ses! Se 'l tó cantar l'é aosì bèl come che vardes för, de segur t'es 'l pù bèl de tuti i auciél!
Dialet rabies: La bolp la erô amò famadô. Nte quelô la vet 'n corf con 'n toch et formai 'ntel bèch." "Quel if vè 'l m saverò (savorò) bòn", la s'mpensô 'ntrà de elô, e la ji dis al corf:"Chje bel chje es! Se 'l to chjantar 'l füs aussi bel come chje vardes förô del sijür sorosti 'l pü bel 't tüt i aucei!
Dialet de la Vallagarina: La volp l'era ancora famaa, quan che la vede en corf con en toch de formai en del béch. "Quel lì el me saveria bom", la pensa tra de ela, e la ghe dis al corf:"Che bel che te sei! Se 'l to cantar l'è cossita bel come la to cera, de sigur te sei el pù bel de tuti i osei!"
Dialet de la Val de l'Ades: La bòlp l'èra sfamada. Nte che éla la ve en corf con en tòch de formài ntél bèch. "Chel li el 'l me saverìa bon", la gà pensa ndrà de éla, e la ghe diz al córf: „Che bèl che te séi! Se el to cantàr l'èi cossì bèl com la to aparénza, segur che te séi el pù bèl de tüti ei ozèi!"
Dialet de la Valsügana: La bolpe l'èra slubià. Nte che éla la ve en corvo con en tòco de formài ntél bèco. "Quel là el me saverìa bon", la pensa entro de éla, e la ghe dir al còrvo: "Che bèlo che te sì! Se el to cantàr l'è sì bèlo come che te empari fora, de segur te sì el pù bèlo de tuti i usèi!".
Dialet fassan: La bolp era endò famäda. Te chela la veid 'n corv con 'n toch de formai tel bech. "Chel, vé, me saessa bon", la se peissa e la ge disc al corv: "Che bel che t'es! Se tie ciantär l'é scì bel che tia parbuda dapò t'es de segur tu 'l più bel anter ducc i ucìe!".

Vus curelaa

Ligam de föra