Engadina

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

L'Engadina (Engiadina in rumanc, Engadin in tudesch) l'è üna val che la se troeuva in Svizzera, in del Cantùn di Grisùn. 'Stu sitt chì, lungh circa 80 chilometer, l'è üna dij val abitadi pussee vôlti d'Europa. In 'sta val chì ghè la prima part del fiüm Inn (Engadina in rumanc voeur propi dì "giardìn de l'Inn") e l'è partida in düü setùr cumpletament diferent, separaj da la "Punt'Ota" ("Punt Vôlt"), ciamadi Engiadin'Ota ("Vôlta Engadina") ed Engiadina Bassa ("Bassa Engadina").

El sitt

Vôlta Engadina

La Vôlta Engadina l'è caraterizada da üna granda piana verda, cunt la presenza de quater lach, furmàa dal fiüm Inn: i lach de Sils, Silvaplana, Champfèr e Sankt Moritz. In pü gh'hin ün frach de busch de cèmber e làris e de giazzaj in sü i muntàgn. L'altezza de la val l'è tra i 1.600 e i 1.800 meter.
'Sta part chì de l'Engadina l'è culegada cunt la Val Bregaglia dal Pass del Maloja e cunt la Val Pusc'ciâf dal Pass del Bernina.
In de la Vôlta Engadina, a cumincià da la part süd, gh'hin i cumün de Sils im Engadin/Segl, Silvaplana, Sankt Moritz, Celerina/Schlarigna, Pontresina, Samedan, Bever, La Punt-Chamues-ch, Madulain, Zuoz e S-chanf.

Bassa Engadina

La Bassa Engadina l'è ün frach diferent da quèla Vôlta: la gh'ha üna pendenza pussee forta (tra i 1.610 e i 1.019 meter), l'è pussee strèta e l'Inn el va in mèzz ai rocc e a dij guli. 'Sta val chì la finìss al cunfin cunt l'Austria.
In de la Bassa Engadina gh'hin i cumün de Zernez, Susch, Lavin, Guarda, Ardez, Ftan, Scuol, Tarasp, Sent, Ramosch, Tschlin e Strada.

Piant, animaj e mineraj

In de l'Engadina gh'hin ün frach de busch: in de la part nord gh'hin piant de pin fin a la quota de 1.800 meter, in de la part süd piant de làris fin ai 2.100 meter. L'è anca ün sitt in duvè vègnen sü i fiùr dij Alp.
In dij busch viven animaj cumè i cerf e i cavrioeuj, in dij zoni de muntagna gh'hin camusc' e stambecch, in dij val lateraj svulàzen aquij e avultoeuj.
Dent in del terèn gh'hin mineraj cumè el zinch, el piumb e'l ram.
El 1 agust 1914 in de la Bassa Engadina l'è stàa inaugüràa el Parch Naziunàal Svizzer, in dij cumün de Zernez, S-chanf, Scuol, Valchava e Lavin, grand 172,4 chilometer quadràa.

Storia

La Vôlta Engadina la gh'aveva el sò propi cunt. In del 1139 el cunt Dedalrich l'ha vendüü el sò teritori al vescuv de Coira. In de la Bassa Engadina gh'eren ün frach de lotti tra i diferent signur de la val per el sò pussess.
Dürant la guèra de la Valtelina (ciamada anca "Macell Sant") l'Engadina l'è stada devastada daj Austriach, ch'in del 1622 gh'han ocupàa la val. Dumà l'ann dopu l'Engadina l'è turnada ai Grisùn; l'ultim paes restàa a l'Austria l'è stàa Tarasp, turnàa ai Grisùn in del 1815.

Parladi

La parlada pussee impurtant in de l'Engadina l'è'l rumanc, in particulàar in düü variànt, pütost simil tra de lùr: el puter (parlàa in de la Vôlta Engadina) e'l vallader (parlàa in de la Bassa Engadina). L'insèmm de 'sti düü parladi chì, ch'i gh'hann üna propia furma scritta e parlada, l'è ciamàa Rumantsch ladin, che l'è del tücc diferent cunt el ladìn parlàa in dij val de l'Italia nord-urientàal.
Cunt el passar del temp el rumanc el gh'ha però lasàa spazi al tudesch, in particulàar in de la Vôlta Engadina; 'stu fat chì le dovüü al türism e a la cunseguent migraziùn de gent da la Svizra tudesca ch'i naven a laurà in dij sitt türistich cumè Sankt Moritz. In de la Bassa Engadina el rumanc l'è anca amò la parlada materna de la pussee granda part de la pupulaziùn.

Ecunumia

L'ecunumia de l'Engadina l'è basada specialment in sül türism: in del XIX secul l'è stada scuverta üna funt termàal a Sankt Moritz e in del 1831 l'è stàa fà sü el prim stabiliment termàal. Dopu l'è iniziàa anca el türism invernàal, grazi anca a la custruziùn dij funiculari e dij olter impiant de risalida ch'i nàven fin a in duvè ghè la nef: la prima funiculàar fada sü l'è stada quèla de Mottas Muragl, arent Celerina/Schlarigna e Pontresina, inaugürada el 9 agust 1907.

Stradi e feruvij

L'arivi dij türist l'è facilitàa da la presenza d'impurtant vij de cumunicaziùn che gh'hin in tütta l'Engadina.

Stradi

Ghè ün'ünica strada, furmada dij Stradi Naziunaj 3 (fin a Silvaplana) e 27, che la traversa tütta l'Engadina da Maloja (e de cunseguenza dal cunfìn italiàn de Castasegna in de la Val Bregaglia) fin al cunfìn austriach dopu Martina, fraziùn de Tschlin.
Olter stradi impurtant hin:

la Strada Naziunàal 29 (del Pass del Bernina), che d'arent Celerina/Schlarigna la va fin al cunfin cunt l'Italia in de la Val Pusc'ciâf (arent a Tiràn);
la Strada Naziunàal 3 (del Pass del Güglia), che la va da Silvaplana fin a Coira;
la strada del Pass de l'Alvra, che la va da La Punt-Chamues-ch fin a Thusis;
la strada del Pass del Flüela, che la va da Susch a Davos;
la Strada Naziunàal 28, che la va da Zernez fin a la Val Venosta.

Feruvij

Tücc i feruvij ch'i travèrsen l'Engadina hin a scartament piscinìn e hin gestidi da la Feruvia Retica.
La staziùn pussee impurtant de la val l'è quèla de Sankt Moritz, pünt de partenza dij tren ch'i vànn fin a Tiràn, Coira, Davos e Scuol; 'st'ultima feruvia chì la traversa tütta la part centràl de l'Engadina.
In del 1999 l'è stada inaugürada la galleria de la Vereina, che'l va da Lavin e Susch fin a Klosters. 'Sta galeria chì, che l'è la pussee lunga del mund per vess üna feruvia a scartament piscinin (19.042 meter), l'è ün frach impurtant per l'ecunumia engadines: la culega l'Engadina al Prättigau e a la val del Renu e l'è vèrta anca in dij mes invernaj, quand i pass alpìn hin saraj per la nef.