Wikipedia:Sbozz/Storia de la posta svizzera

De Wikipedia
Lombard Quest articol chì l'è scrivud in lombard, con la Noeuva Ortografia Lombarda
La casella de la posta - insegna di poste svizzere

In Svizzera el servizzi postal l'è nassud in l'età de Mez, e tucc i canton daven foeura i sò francoboi, ma dopo de la Guerra del Sonderbund, in del 1849, hann tacad a fà un sistema unegh a nivell confederal.

I canton (1798-1848)[modifica 'l sorgent]

El desvilup del sistema postal svizzer l'è stad fermad de l'invasion di trupe nemise napoleoneghe 'l 5 de masg del 1798. In de la noeuva Republega Elvetega el sistema postal l'era ministrad de la Franza. Desgià che la sovranità di Canton l'era limitada l'ha promovud un sistema postal unifegad e i ofizzi de la posta di cità pussee grand gh'hann avud di boi bloeu cont i insegne de la noeuva Republega, inn anca unifegad i tarife del servizzi.

L'ocupazzion francesa la lassa un sistema postal che 'l fonziona ben, e gh'è di proeuve de posta militar che del Ren la rivava a l'armada, che l'era stazzionada a Basileja. Cont el declin de la Republega e l'At de Mediazzion la noeuva costituzzion del 1803 ghe dà ancamò l'autonomia ai canton, foeura che per quei de lengua franzesa, ch'eren stad sgiontad a la Franza e donca eren part del sistema postal franzes 'me ‹Mont Blanc› (84), ‹Mont Terrible› (87), ‹Haut Rhin› (66), ‹Leman› (‹Ginevra›) (99) e ‹Simplon› (127). Cont el perder del Napoleon e 'l Congress de Vienna del 1815 anca 'sti canton chi tornen indree a la Confederazzion.

Per via de la gran autonomia di canton el sistema el se desvilupa in manera pu o men independenta, anca se gh'eren di bone relazzion in tra i vari canton, ma minga inscì bone de permeter el desvilup de 'na posta unega. Di canton hann tacad a fà foeura i so francoboi per fà pussee sempliz el sistema postal, compagn de Zurigh (1843), Ginevra (1843/44) e Basilea (1845).

La posta federala a partì dal 1849[modifica 'l sorgent]

La fondazzion del Stat federal de l'ann 1848 l'ha menad a di gran cambi a la strutura del Stat. La posta, el trafegh, la giurisizzion e l'Armada inn dade al governo de Berna, che 'l ciapa el dirit de legiferà in sul servizzi. In su la posta ghe dann el monopoli, inscì de dàgh a la popolazzion intrega el servizzi de posta a 'n bon prezzi.

La Posta svizzera del dì d'incoeu l'è fondada el prim de sginer del 1849. L'ha ciapad la ministrazzion centrala di straport di persone e anca del mandà di poste e di daner, ma l'unifegazzion la va inanz assee pian, inscì tant che i vari canton hann doperad i so marche fina al setember 1854. In del masg 1850 comunque vegnen foeura i prim marche de la posta svizzera, che mostraven la Cros svizzera cont un corn de la posta, e anca i generazzion dopo inn stade caraterizade de tema patriotegh, compagn de l'Helvetia e del Ghielm Tell, pussee inanz se mostrarann sit e personalità svizere e prima de la prima guerra mondial inn dad foeura i marche de beneficenza de la Pro Juventute e pussee inanz rivarann anca quei annuai de la Pro Patria.

A partir dal 1857 èn las spediziuns postalas vegnidas transportadas tenor pussaivladad cun la viafier. Quella era pli sperta e main chara che las charrotschas da posta tradiziunalas. Dapi il 1866 èn stads en funcziun per quest intent agens vaguns-posta. In impurtant pass en il svilup da la viafier en Svizra ha furmà l’avertura dal tunnel dal Gottard l’onn 1882. Il 1881 è perquai er ida a fin l’èra da la charrotscha da posta sur il Pass dal Son Gottard ch’aveva cumenzà ils onns 1830 (e ch’aveva prosperà surtut a partir dal 1842/49).

Emprims vehichels a motor han remplazzà la charrotscha da posta a partir da l’entschatta dal 20avel tschientaner. L’emprim auto da posta è cursà il prim da zercladur 1906 da Berna a Detlingen. Il 1919 èn suandads al Simplon ils emprims viadis sur ils pass. Il 1961 è vegnida remplazzada la davosa posta a chavals che cursava ad Avras. Cun l’auto da posta è colliada tradiziunalmain la tiba a trais tuns (u famigliar: tiba da l’auto da posta). Ils tuns cis-e-a en a-dur derivan da l’andante or da l’uvertura da ‹Wilhelm Tell› da Rossini. La tiba a trais tuns vegnan duvrada sin rutas postalas da muntogna sco signal ed avertiment, per exempel en curvas nunsurvesaivlas. En la tiba a trais tuns viva vinavant la tradiziun dal corn da postigliun. Sper ils autos da polizia e las ambulanzas èn isl autos da posta ils sulets vehichels a motor en Svizra che dastgan far diever da tibas a plirs tuns.

La rait da telegrafia svizra è vegnida construida a partir dal 1852, quella da telefon a partir dal 1877. L’onn 1920 èn vegnids unids ils servetschs da telefonia e telegrafia cun la posta. Dapi lura ha quella gì num PTT (posta, telefon, telegrafia).

Uniforma da postin

Durant las guerras mundialas ha la Svizra introducì in sistem da censura per la posta da l’exteriur. La Crusch cotschna ha empruvà da trair a niz la neutralitad svizra per far dal pajais ina plazza da transtgargiada per la posta da praschuniers da guerra. Dapi ina decisiun da l’Uniun postala universala dal 1906 stueva quella vegnir transportada gratuitamain. Questas stentas han tuttavia gì tscherts success.

A partir dals onns 1930 è la firma Hélio Courvoisier SA a La Chaux-de-Fonds sa sviluppada tar ina da las pli impurtantas stamparias da marcas postalas en tut il mund. Suenter curt temp èn tut las marcas spezialas da la PTT incl. Pro Juventute e Pro Patria vegnidas realisadas tar Courvoisier en fotogravura acidica. La qualitad da quest’interpresa ha manà tar empustaziuns da betg man che 100 administraziuns da posta en tut il mund. Ma il 2001 e 2002 han tant Courvoisier sco er la Posta sezza serrà lur stamparias da marcas postalas perquai ch’i manchian las perspectivas per l’avegnir.

Dapi il 1939 furma la colur melna ina da las caracteristicas da la Posta svizra (chaschas da brevs, autos da posta e.a.). L’onn 1964 è vegnì introducì il sistem da numers postals d’aviament (en furma curta: numers postals). Il 1978 ha la PTT installà ils emprims postomats e cumenzà a porscher ils emprims servetschs da natel.

Pli baud eri usità da cumbinar il transport da posta e da persunas; cun il temp èn ils basegns da questas duas spartas però sa differenziadas adina pli fitg, uschia ch’ils transports da posta èn vegnids spartids vers la fin dal 20avel tschientaner quasi cumplettamain dal traffic public. Quai na vala betg be per ils autos da posta, mabain er per la viafier. L’excepziun furman uffizis postals en regiuns periferas; qua vegn la posta per part anc adina furnida cun ils autos da posta.

Situazzion al dì d'incoeu[modifica 'l sorgent]


Vos correlaa[modifica 'l sorgent]