Gramàtica bergamàsca

Chèst artìcol a l'è scricc in Lombàrd, ortograféa bergamasca del Dücàt.

Vedrina

Chèst articol ché l'è en la Vedrina de la Wikipedia

Ol bergamàsch l'è ü dialèt che l'è parlàt a Bèrghem e in de la sò pruìnsa; insèma a 'l bressà e a 'l cremàsch, a 'l fa part di dialècc orientài de 'l lombard. Al sò interèn, ach s'i gh'è di pìcole diferènse in tra i zòne, ol sistéma d'la gramàtica, la fonética, ol vocabolare i è compagn.

Fonética

IPA	Descrissiù	Esèmpe
i	Anteriùr seràda mìa srotondàda	sich /sik/
e	Anteriùr semi-seràda mia srotondàda	sét /set/
ɛ	Anteriùr semi-deèrta mìa srotondàda	sèch /sɛk/
a	Anteriùr deèrta mìa srotondàda	sach /sak/
o	Posteriùr semi-seràda srotondàda	sót /sot/
ɔ	Posteriùr semi-deèrta srotondàda	sòch /sɔk/
ø	Anteriùr semi-seràda srotondàda	sö /sø/
y	Anteriùr seràda srotondàda	mür /myr/
u	Posteriùr seràda srotondàda	pura /pura/

Ortograféa

Per saìn de piö, àrda i artìcoi Ortograféa del Dücat e Stòria de l'ortograféa lombarda.

Al dé de 'ncö la piö dovrada l'è chèla del Dücàt de Piassa Püntida (che l' organìsa ach di còrs de dialèt). In del passàt però a n'è stàcia dovràda piö d'öna da i dièrs aütùr, e 'ncö gh'è ach la possibilità de dovrà öna di grafée pensade per tüt ol lombard.

Artìcoi e preposissiù

In del bergamàsch gh'è du gèner (maschìl e femnìl) e du nömer (singolàr e plüràl).

Artìcoi determinatìv

• Maschìl sing.: ol

'l (denàcc a consonàncc, dòpo i vocài, mia obligatòre),

l' (denàcc a vocàl, ma 'l sarèss piö giöst 'l),

o' (denàcc a s surda piö consonànt)

esèmpe: ol liù, ciapà 'l gat, l'öcc, o' ströcc

• Femnìl sing.: la

l' (denàcc a vocàl)

esèmpe: la s-cèta, l'orègia

• Plüràl f. e m.: i

esèmpe: i fómne, i òmegn

Artìcoi indeterminatìv

• Maschìl sing.: ü

ün o ön denàcc a vocàl

esèmpe: ü gal, ön animàl

• Femnìl sing.: öna

ön' denàcc a vocàl

esèmpe: öna scagna, ön'ombrèla

Omissiù de l'artìcol

• Gh'è di ólte in di quai i artìcoi i se làssa pèrd.

Esèmpi per capì:

Mé màder la m'à dìcc

Só 'ndàcc a Türì

Mé làure nòcc e dé

• Denàcc a i nòm pròpe de persuna g'è de dovrà l'articòl.

Esèmpe:

Ol Tóne 'l m'à dìcc

Preposissiù

Preposissiù articolade
	ol	la	i
de	del, dol	de la	di
a	al	a la	ai, a i
da	dal	da la	di, dai
in ('n)	in del	in de la	in di
con	col	co la	coi
sö	söl, sö'l	sö la	söi, sö i
per	per ol	per la	per i
tra	tra ol	tra la	tra i

Tra l'è dovràt ach con de: tra de o in tra de.

Nòm e agetìv

Gèner

In del bergamàsch gh'è du gèner: maschìl e femnìl.

• Chèi che al maschìl i fenéss con di consonàncc, al femnìl i zònta a (gròss, gròssa)
• I vocài àtone a la fì di paròle i diènta a (ol nòno, la nòna)
• Chèi che i fenéss con di vocài tòniche i zònta na (picinì, picinìna)

Gh'è ach di casi chi gh'à du nòm dièrs per ol maschìl e 'l femnìl (òm, fómna)

Nömer

In del bergamàsch gh'è du nömer: singolàr e plüràl.

Per fa 'l plüràl per chèi che al singolàr i fenéss con di consonàncc:

• d, t i diènta cc (ol dispet, i dispecc)
• n la diènta gn (l'an, i agn)
• l la diènta i (ol badél, i badéi)

I ötre consonàncc i rèsta istèss (ol vèrs, i vèrs);

Chèi che i fenéss con di vocài tòniche:

• al plüràl i rèsta istèss (la sità, i sità);

Chèi che i fenéss con di vocài àtone:

• a al plüràl la diènta e (la bandéra, i bandére);
• e al plüràl la rèsta istèss (ol döbe, i döbe);

Chèi che i fenéss con:

• ca, ga i diènta che, gh'è (óca, óche);

Chèi che i fenéss con:

• cia, gia al plüràl i diènta ce, ge (la ègia, i ège);

Chèi che i fenéss con:

• o i diènta i (ol caso, i casi);

Chèi che i fenéss con:

• àia o òia al plüràl i pèrt la i (la pàia, i pàe; la fòia, i fòe)

Agetìv e particìpi passàcc

I gh'à l'istèss gèner e nömer del sogèt; chèi al maschìl singolàr d'ordinare i fenéss con di consonàncc e al plüràl i rèsta istèss, a ecessiù de chèi che i fenéss con -t, che l'è idolsìta in -cc e che de spèss l'è pronünciàt -i quando l'agetìv l'è sèguet da consonànt.

sì' stacc fürtünacc iér [siˈstai̯ fyrty'natʃ jer ]

ga sì' 'ndacc iér [gasin'datʃ jer]

Chèi al femnìl singolàr i fenéss d'ordinare per -a, che al plüràl la diènta -e (mat, macc, mata, mate).

Alterassiù di nòm e agetìv

Accrescitìv		Diminutìv
Maschìl	Femnìl	Maschìl	Femnìl
-ù	-una	-ì	-ina
-àss	-assa	-èl	-èla
-òt	-òta	-èt	-èta

Esèmpe:

• gat, gatù; cà, cagnàss
• padèla, padelina; màgher, magrèt

I pöl vèss alteràcc ach con i prefìss dis- e in-, chi càmbia ol significàt in del contrare.

Esèmpe:

• ötel, inötel; onùr, disunùr

Gracc di agetìv qualificatìv

• Comparatìv de uguagliansa:

compàgn de, come, coma, tat quat de, esèmpe: lü l'è bèl compàgn de té.

• Comparatìv de magiuransa:

piö... de, esèmpe: lü l'è piö bèl de té.

• Comparatìv de minoransa:

méno... de, esèmpe: lü l'è méno bèl de té.

• Comparasiù:

piö... che..., méno... che..., esèmpe: piö lóngh che largh, méno lóngh che largh.

• Superlatìv relatìv:

ol piö... de..., ol méno... de..., esèmpe: ol piö bèl dol paìs, ol méno bèl dol paìs.

• Superlatìv assolüt:

Co la zónta d'ün avèrbe: pròpe, töt, piö che, tant, gran(d), esèmpe: pròpe bèl.

Co la zónta d'ün òter agetìv, esèmpe: grass impastàt, maghèr impèch.

Co l'alterasiù del agetìv, esèmpe: contét, contentù.

Col dópe agetìv, esèmpe: largh largh.

Col dópe agetìv, e 'l segónd al ciàpa 'l sufìss -ènt, esèmpe: mars marsènt.

Ga sarèss ach ol sufìss -ìssem, che però 'l è ün italiànism; esèmpe: bé, benìssem.

Agetìv determinatìv

Agetìv de nömer

Cardinài
1	2	3	4	5	6	7	8	9
ü (öna)	du (dò)	tri (trè)	quàter	sich	sés	sèt	òt	növ
10	11	12	13	14	15	16	17	18
dés	öndes	dùdes (dòdes)	trédes	quatórdes	quìndes	sédes	dessèt (dersèt)	desdòt
19	20	21	22	100	200	1000	2000	3000
desnöv	vinte	vintü (vintöna)	vintedù (vintedò)	sènt (sènto)	dösent (dösento)	méla	dù méla	tri méla

Ordinài

• prim, segónd, tèrs, quart, quint, sèst
• chèl di sèt, chèl di òt, chèl di növ...

In del parlà gh'è ach di òter nömer ordinài, ma i è di furme particolàr, per esèmpe:

• öna pónta de tri otàv

Agetìv distributìv

Gh'è di espressiù apòsta, per esèmpe:

• ü per ü
• a ü a ü, ü a la ólta

Agetìv e pronòm de possèss

Agetìv e pronòm de possèss
Maschìl		Femnìl
Singolàr	Plüràl	Singolàr	Plüràl
mé	mé	mé, méa	mé, mée
tò	tò	tò	tò
sò	sò	sò	sò
nòst	nòs-cc	nòsta	nòste
vòst, òst	vòs-cc, òs-cc	vòsta, òsta	vòste, òste
sò	sò	sò	sò

Per rinforsài: mé de mé, sò de lü, òst di òtre, ecètera.

Agetìv e pronòm dimostratìv

Agetìv e pronòm dimostratìv
Maschìl		Femnìl
Singolàr	Plüràl	Singolàr	Plüràl
chèst, chèsto, sto	chès-ce, s-ce	chèsta, sta	chèste, ste
chèl	chèi, chi	chèla	chèle

Pronòm

Pronòm persunài

Pronòm persunài Principài Segondari Enclìtici Compl. dirèt Compl. indirèt mé - -m me, ma me, ma té te, ta -t te, ta te, ta lü l' (ach 'l) -l la ghe lé la -la la ghe nóter, nótre (**) a m' -m/-s(*) me me (v)óter, (v)ótre (***) - -v ve, va ve, va lur i -i i a ghe lure i -e i a ghe

(*) Tirabósch e Zanetti ol prim, di ótre gramàtiche ol segónd

(**) Arcaègh nu o nó

(***) Arcaègh (v)u o vó

• Ol pronòm p. principàl l'è 'l sogèt del discórs. L'è mia obligatòre.

Esèmpe: Lü l' fà

• Ol pronòm p. segondare 'l va tra 'l sogèt e 'l vèrb. D'ordinare l'è obligatòre, la fà ecessiù la tèrsa persuna singolàr del vèrb vèss col pronòm ghe

Esèmpe: Lü l' fà

Esèmpe de ecessiù: Lé de dré gh'è öna bèla fontana

• I pronòm p. enclìtici i sa zònta in de la fì del vèrb. Gh'è ach -ga, datìv per la tèrsa persuna singolàr e plüràl.

Esèmpe: Ciàpega mia i sò laùr!

• I pronòm p. co la funsiù de complèment dirèt i vé prima del vèrb e i respónd ai domande: chi? che còsa?

Esèmpe: lü l' la ciama

• I pronòm p. co la funsiù de complèment indirèt i vé prima del vèrb e i respónd ai domande: a chi? a che còsa?

Esèmpe: lü l' ghe sirca 'l post

Pronòm riflessìv

• se (dovràt ach sa)

Mé me (se) prepàre

té te se prepàret

lü l' se prepàra

nóter a m' se prepàra

óter ve (se) preparì

lur i se prepàra

Pronòm de possèss

Arda Agetìv e pronòm de possèss

Pronòm dimostratìv

Arda Agetìv e pronòm dimostratìv

Pronòm relatìv

• che, esèmpe:
  

La Pasqua l'è 'l dé che se festègia la Ressuressiù

L'òm che l'à lauràt insèma a mé l'è de Albì

• chi che, esèmpe:
  

Ò troàt chi che me dàa fastöde

Pronòm üniersàl

In de 'l lombàrd gh'è öna vocàl (a per ol bergamàsch) che de spèss se dóvra denàcc ai vèrb, ciamàda di stüdiùs pronòm üniersàl. In realtà l'è adóma ü "sóno de apògio", che 'l gh'à mia significàt.

Esèmpi: a só 'ndàcc a Milà, l'è istèss che dì só 'ndàcc a Milà; ol mónd a l'indarèss piö bé; a té bambo!

Vèrb

I vèrb in del bergàmasch i gh'à sés persune, ma tré de chèste (i tèrse persune e la prima persuna singolàr) i è eguàl. Per desferensiài, al sa dóvra ü pronòm clìtico obligatòre intramès ol pronòm persunàl (mia obligatòre) e 'l vèrb.

I tép di vèrb i è tri: presènt, passàt, futùr; gh'è mia 'l passàt remòt, gh'è adòma l'imperfèt. Gh'è pò di òter tép facc coi du vèrb ausiliàri èss e ìga: passàt pròssem, trapassàt pròssem, futùr anteriùr.

I möcc i è: infinìt, indicatìv, congiüntìv, condissionàl, particìpi (o particépe), imperatìv, geründio.

I vèrb in del bergàmasch i gh'à ach la furma interogatìva.

Vèrb ausiliàr

Èss

ÈSS, VÈSS

indicatìv presènt p. pròssem imperfèt trap. pròssem futùr sèm. futùr ant. mé só só stàcc sìe, sére sìe stàcc saró saró stàcc té te sé sé stàcc sìet, séret sìet istàcc saré saré stàcc lü l' è è stàcc éra, ìa éra stàcc sarà sarà stàcc nóter a m' sè sè stàcc sìa, séra sìa stàcc sarà sarà stàcc óter sì sì stàcc sìev, sérev sìev istàcc sarì sarì stàcc lur i è è stàcc éra, ìa éra stàcc sarà sarà stàcc		infinìt presènt èss passàt èss istàcc p. passàt stàcc (f.) stàcia
congiüntìv che... (pr. pa.), se... (im. tr.) presènt passàt imperfèt trapassàt mé sìes, sées sìes istàcc föss, födèss föss istàcc té te sìet sìet istàcc fösset, födèsset fösset istàcc lü l' sìes, sées sìes istàcc föss, födèss föss istàcc nóter a m' sìes, sées sìes istàcc föss, födèss föss istàcc óter sìev, sìghev sìev istàcc fössev, födèssev fössev istàcc lur i sìes, sées sìes istàcc föss, födèss föss istàcc	condissionàl (*) presènt mé sarèss té te sarèsset lü l' sarèss nóter a m' sarèss óter sarèssev lur i sarèss	imperatìv presènt - - - - - -
(*) Ol Zanetti in de la sò gramàtica l' scriv che 'l condissionàl presènt l'è istèss al congiüntìv imperfèt, e 'l condissionàl passàt al congiüntìv trapassàt.

Geründio: di ólte l'è dovràt essèndo (presènt) e essèndo stàcc (passàt). I è però di italiànism. Per rimedià a la mancansa del geründio, se dóvra di espressiù, per esèmpe: intàt che l'è, 'n del vèss, col vèss, sicòme che l'è.

Iga

IGA, VIGA

indicatìv presènt p. pròssem imperfèt trap. pròssem futùr sèm. futùr ant. mé gh'ó gh'ó üt gh'ìe, gh'ére gh'ìe üt gh'avró gh'avró üt té te gh'é gh'é üt gh'ìet, gh'éret gh'éret vüt gh'avré gh'avré üt lü l' gh'à gh'à üt gh'ìa, gh'éra gh'éra üt gh'avrà gh'avrà üt nóter a m' gh'à gh'à üt gh'ìa, gh'éra gh'éra üt gh'avrà gh'avrà üt óter gh'ì gh'ì üt gh'ìev, gh'érev gh'érev vüt gh'avrì gh'avrì üt lur i gh'à gh'à üt gh'ìa, gh'éra gh'éra üt gh'avrà gh'avrà üt		infinìt presènt (v)iga passàt iga üt p. passàt (v)üt (f.) (v)üda
congiüntìv che... (pr. pa.), se... (im. tr.) presènt (*) passàt imperfèt trapassàt mé gh'àbie gh'àbie üt gh'èss gh'èss vüt té te gh'àbiet gh'àbiet vüt gh'èsset gh'èsset vüt lü l' gh'àbie gh'àbie üt gh'èss gh'èss vüt nóter a m' gh'àbie gh'àbie üt gh'èss gh'èss vüt óter gh'abiéghev gh'àbiéghev vüt gh'èssev gh'èssev vüt lur i gh'àbie gh'àbie üt gh'èss gh'èss vüt	condissionàl (**) presènt mé gh'avrèss té te gh'avrèsset lü l' gh'avrèss nóter a m' gh'avrèss óter gh'avrèssev lur i gh'avrèss	imperatìv presènt - iga (té) l' gh'àbie (lü) àbiem (nóter) àbie (óter) i gh'àbie (lur)
(*) Ol congiüntìv presènt de iga 'l gh'à ach la furma àvie- e ave- (mé gh'àvie, té te gh'àviet...)
(**) Ol Zanetti in de la sò gramàtica l' scriv che 'l condissionàl presènt l'è istèss al congiüntìv imperfèt, e 'l condissionàl passàt al congiüntìv trapassàt.

Geründio: avèndo e avèndo üt i è di italiànism. Per rimedià a la mancansa del geründio, se dóvra di espressiù, per esèmpe: col viga, intàt che gh'ó, sicóme te gh'é üt.

Iga 'l gh'à significàt de possèss (g'ó öna moér e du s-cècc); quando l'è dovràt cóme ausiliàre, 'l pèrd ol pronòm ga (ó maiàt, ó biìt, ó durmìt).

Vèrb regolàr

I vèrb regolàr in del bergamàsch i gh'à trì cognügassiù, che i vègn del latì.

• Prima cognügassiù: vèrb in -à
• Segónda cognügassiù: vèrb in consonànt
• Tèrsa cognügassiù: vèrb in -ì

Prima cognügassiù

Vèrb che i fenéss con -à.

Cognügassiù del vèrb ciamà:

CIAMÀ

indicatìv presènt imperfèt futùr mé ciam-e ciam-àe ciam-eró té te ciàm-et ciam-àet ciam-eré lü l' ciam-a ciam-àa ciam-erà nóter a m' ciam-a ciam-àa ciam-erà óter ciam-ì ciam-àev ciam-erì lur i ciam-a ciam-àa ciam-erà		infinìt presènt ciam-à passàt ciam-àt (f. ciam-ada) p. passàt ciam-àt
congiüntìv che... (pres.), se... (imper.) presènt imperfèt mé ciam-e ciam-èss té te ciàm-et ciam-èsset lü l' ciam-e ciam-èss nóter a m' ciam-e ciam-èss óter ciam-ì ciam-èssev lur i ciam-e ciam-èss	condissionàl presènt mé ciam-erèss té te ciam-erèsset lü l' ciam-erèss nóter a m' ciam-erèss óter ciam-erèssev lur i ciam-erèss	imperatìv presènt - ciam-a! (té) che l' ciam-e! (lü) ciam-ém! (nóter) ciam-ì! (óter) che i ciam-e! (lur)

Töcc i vèrb con piö d'öna sìlaba che i fenéss in -à i següe chèsta cognügassiù. I póch che i gh'à adóma öna sìlaba (dà, fà, 'ndà, stà, trà) gh'à di pìcole diferènse (arda vèrb mia regolàr, fà). Di vèrb compòscc de fà e strà (restà, desfà, ecc.) i següe la cognügassiù di vèrb con piö d'öna sìlaba, ma coi particìpi passàcc dièrs (restàt, desfàcc, ecc).

Segónda cognügassiù

Vèrb che i fenéss con consonànt.

Cognügassiù del vèrb crèd:

CRÈD

indicatìv presènt imperfèt futùr mé crèd-e cred-ìe cred-eró té te crèd-et cred-ìet cred-eré lü l' crèd cred-ìa cred-erà nóter a m' crèd cred-ìa cred-erà óter crèd-ì cred-ìev cred-erì lur i crèd cred-ìa cred-erà		infinìt presènt crèd passàt cred-ìt (f. cred-ida) p. passàt cred-ìt
congiüntìv che... (pres.), se... (imper.) presènt imperfèt mé crèd-e cred-èss té te crèd-et cred-èsset lü l' crèd-e cred-èss nóter a m' crèd-e cred-èss óter cred-ìghev cred-èssev lur i crèd-e cred-èss	condissionàl presènt mé cred-erèss té te cred-erèsset lü l' cred-erèss nóter a m' cred-erèss óter cred-erèssev lur i cred-erèss	imperatìv presènt - crèd! (té) a l' crèd-e! (lü) cred-ém! (nóter) cred-ì! (óter) i crèd-e! (lur)

Di ólte i vèrb che i fenéss in consonànt i gh'à öna furma con l'infinìt in -ì, ach se adèss l'è mia tat dovràda (per esèmpe crèd, crèdì; sent, sentì), che la següe l'istèss la segónda cognügassiù. Ma gh'è di ecessiù, cóme tasì e piasì, che i völ la tèrsa cognügassiù.

Tèrsa cognügassiù

Vèrb che i fenéss in -ì.

Cognügassiù del vèrb partì:

PARTÌ

indicatìv presènt imperfèt futùr mé part-e part-ìe part-iró té te pàrt-et part-ìet part-iré lü l' part (-e) part-ìa part-irà nóter a m' part-e part-ìa part-irà óter part-ì part-ìev part-irì lur i part (-e) part-ìa part-irà		infinìt presènt part-ì passàt part-ìt (f. part-ida) p. passàt part-ìt
congiüntìv che... (pres.), se... (imper.) presènt imperfèt mé part-e part-èss té te pàrt-et part-èsset lü l' part-e part-èss nóter a m' part-e part-èss óter part-ì part-èssev lur i part-e part-èss	condissionàl presènt mé part-irèss té te part-irèsset lü l' part-irèss nóter a m' part-irèss óter part-irèssev lur i part-irèss	imperatìv presènt - part! (té) che l' part-e! (lü) part-ém! (nóter) part-ì! (óter) che i part-e! (lur)

In chèsta cognügassiù, i tèrse persune de l'indicatìv presènt di ólte i ciàpa öna vocàl per di resù eufòniche (lur i dórma, lé la parte).

Mia töcc i vèrb in -ì i següe chèsta cognügassiù: tacc vèrb mia regolàr (cóme benedì, capì, cümpì, finì, estì, guarì, impienì, patì, scolpì, sgürlì) i gh'à öna cognügassiù dièrsa per l'indicatìv e 'l congiüntìv presènt, e l'imperatìv (arda vèrb mia regolàr, capì).

Vèrb mia regolàr

Vèrb in -à con öna sìlaba

I vèrb che i fenéss in -à che i gh'à adóma öna sìlaba (dà, fà, 'ndà, stà, trà) gh'à di pìcole diferènse da chèi regolàr.

Per esèmpe, la cognügassiù del vèrb fà l'è:

FÀ

indicatìv presènt imperfèt futùr mé f-ó f-àe f-aró té te f-é(t) f-àet f-aré lü l' f-à f-àa f-arà nóter a m' f-à f-àa f-arà óter f-ì f-àev f-arì lur i f-à f-àa f-arà		infinìt presènt f-à passàt f-àcc (f. f-àcia) p. passàt f-àcc
congiüntìv che... (pres.), se... (imper.) presènt imperfèt mé f-aghe f-èss té te f-àghet f-èsset lü l' f-aghe f-èss nóter a m' f-aghe f-èss óter f-àghev f-èssev lur i f-aghe f-èss	condissionàl presènt mé f-arèss té te f-arèsset lü l' f-arèss nóter a m' f-arèss óter f-arèssev lur i f-arèss	imperatìv presènt - f-à! (té) che l' f-aghe! (lü) f-ém! (nóter) f-ì! (óter) che i f-aghe! (lur)

Di vèrb compòscc de fà e strà (restà, desfà, ecc.) i següe la cognügassiù di vèrb con piö d'öna sìlaba, ma coi particìpi passàcc che i pöl vèss dièrs a segonda del cas (presèmpe, al singolàr: restàt, ma desfàcc, contrafàcc, ecc).

Vèrb mia regolàr in -ì

Tacc vèrb mia regolàr in -ì (cóme benedì, capì, cümpì, finì, estì, guarì, impienì, patì, scolpì, sgürlì) i gh'à öna cognügassiù che la se desferensia da chèla regolàr adóma per l'indicatìv e 'l congiüntìv presènt, e l'imperatìv.

Per esèmpe, la cognügassiù del vèrb capì l'è:

CAPÌ

indicatìv presènt imperfèt futùr mé cap-ésse cap-ìe cap-iró té te cap-ésset cap-ìet cap-iré lü l' cap-éss cap-ìa cap-irà nóter a m' cap-éss cap-ìa cap-irà óter cap-ì cap-ìev cap-irì lur i cap-éss cap-ìa cap-irà		infinìt presènt cap-ì passàt cap-ìt (f. cap-ida) p. passàt cap-ìt
congiüntìv che... (pres.), se... (imper.) presènt imperfèt mé cap-ésse cap-èss té te cap-ésset cap-èsset lü l' cap-ésse cap-èss nóter a m' cap-ésse cap-èss óter cap-ì cap-èssev lur i cap-ésse cap-èss	condissionàl presènt mé cap-irèss té te cap-irèsset lü l' cap-irèss nóter a m' cap-irèss óter cap-irèssev lur i cap-irèss	imperatìv presènt - cap-éss! (té) che l' cap-ésse! (lü) cap-ém! (nóter) cap-ì! (óter) che i cap-ésse! (lur)

Lésta de töcc i vèrb mia regolàr

• 'ndà: aferèsi de andà (o indà); arda fà.
• benedì: arda capì.
• bói: d’ordinare l'è dovràt adóma l'ind. pres. mé bóe, té te bóet... e 'l part. pass. buìt, f. buìda.
• calculà: ind. pres. mé calcùle, té te calcùlet, lü l' calcùla...; di ólte l'è dovrada la furma mé càlcole, té te càlcolet...
• capì: arda sura.
• cös: ind. pres. mé cöse, té te cöset, lü l' cös, nóter a m' cös, óter cösì, lur i cös; imperf. mé cüsìe; fut. mé cöseró; cong. pres. che mé cöse; imperf. se mé cösèss; cond. pres. mé cöserèss; part. pass. còcc, f. còcia.
• cümpì: ind. pres. mé cömpésse, té te cömpésset, lü l' cömpéss, nóter a m' cömpéss, óter cümpì, lur i cömpéss; cong. imperf. se mé cömpièss; cond. pres. mé cömpirèss; part. pass. cümpìt.
• cumudà: ind. pres. mé còmode, té te còmodet, lü l'còmoda... ma ach mé cumùde, té te cumùdet, lü l' cumùda...; cong. pres. che mé còmode... ma ach che mé cumùde...; imperat. cumùda, cumudì.
• cus: o cüs, dovrade töte dò le furme.
• dà: arda fà.
• dèrv: ind. pres. mé dèrve, té te dèrvet... ma ach té te dervésset, lü l' dèrv, nóter a m' dèrv, óter dervì, lur i dèrv...; imperf. mé dervìe; fut. mé derviró; cong. pres. segónda pers. sing. che té te dèrvet ma ach che te té dervésset; imperf. se mé dervèss, se té dervèsset, se lü l' dervèss, se nóter a m' dervèss, se óter dervèssev, se lur i dervèss; cond. pres. mé dervirèss; imperat. dèrv, che l' dèrve, dervém o dervìm, dervì, che i dèrve; part. pass. dervìt e di ólte deèrt, f. dervida.
• desfà: arda fà.
• dì: ind. pres. mé dighe, té te dìghet, lü l' dìs, nóter a m' dis, óter disì, lur i dis; imperf. mé disìe; fut. mé digheró; cong. pres. che mé dighe; imperf. se mé disèss; cond. pres. mé dirèss ma ach mé digherèss o (de rar) mé diserèss; imperat. dì, che l' dighe, disém, disì, che i dighe; part. pass. dìcc, f. dìcia.
• döl: dovràt adóma la tèrsa pers. sing. cóme fals riflessìv, esèmpe: la me döl la gamba.
• düsì: l'ind. pres. l' gh'è mia, se dóvra 'l vèrb compòst (phrasal verbs in inglés) ìga de; imperf. mé düsìe; fut. mé gh'avró de ma ach (de rar) mé dovró; cong. pres. che mé gh'àbie de; cong. imperf. se mé dösèss; cond. pres. mé dövrèss o mé gh'avrèss de; part. pass. düsit; gh'è mia l'imperat.
• ègn: (ach egnì, vègn, vegnì) ind. pres. mé ègne, té te ègnet, lü l' vé, nóter a m' vé, óter vegnì, lur i vé; imperat. segónda per. sing. vé o é.
• èd: (o vèd) ind. fut. mé ederó ma ach mé edró; cond. pres. mé ederèss ma ach mé edrèss; part. pass. ést, f. ésta.
• estì: (vestì); arda capì.
• fà: arda sura.
• finì: (o fenì) arda capì.
• fris: dovràt adóma a l'infinìt insèma a fà, esèmpe: Le l'è dré a fà fris l'öv.
• gód: ind. fut mé godró ma ach mé goderó; cond. pres. mé godrèss o mé goderèss.
• guarì: arda capì.
• impienì: arda capì.
• maledì: arda capì.
• mantègn: arda tègn.
• mör: part. pass. mórt, f. mórta.
• ocór: d'ordinare dovràt cóme impersunàl.
• ofrì: ind. pres. mé òfre ma ach mè oferèsse; part. pass. oferìt, f. oferida.
• óns: (o ontà) part. pass. onzìt o (de rar) ontàt.
• otègn: arda tègn.
• parì: l' següe la tèrsa cognügassiù.
• partì: l'ind. pres. l' gh'à le furme lü l' parte, nóter a m' parte, lur i parte.
• patì: arda capì.
• püdì: (o pödì) ind. pres. prima pers. sing. mé pöde ma ach mé pòss; fut. mé pöderó ma ach mé pödró; cond. pres. mé pöderèss ma ach mé pödrèss.
• regói: ind. pres. mé regóe, te té regóet, lü l' regói, nóter a m' regói, óter regoì, lur i regói; imperf. mé reguìe; fut. mé reguiró o mé regoiró; cong. pres. che mé regóe; imperf. se mé regoèss; cond. pres. mé regoerèss.
• regordà: pronomenàl regordàs; imperat. regórdes, che l' se regórde, regordèmsa, regordìv, che i se regórde.
• rencórs: pronomenàl rencórzes; imperat. rencórzes, che l' se rencórze, rencorzémsa, rencorzìv, che i se rencórze.
• restà: arda stà.
• rómp: part. pass. rompìt, f. rompida, ma ach rót, f. róta.
• saì: ind. pres. mé só, té te sé, lü l' sà, nóter a m' sà, óter saì, lur i sà; imperf. mé saìe ma ach mé sìe; fut. mé savró; cong. pres. che mé sàpie; imperf. se mé saèss; part. pass. saìt, f. saìda; l'imperat. l' gh'è adóma per i tèrse pers. che l' sàpie, che i sàpie.
• scolpì: arda capì.
• scriv: part. pass. scrìcc, f. scrìcia, ma ach (de rar) scriìt e f. scriìda.
• sgürlì: arda capì.
• sostègn: (o sostegnì) arda tègn.
• spiör: dovràt adóma la tèrsa pers. sing. cóme fals riflessìv, esèmpe: i me spiör i mà.
• stà: arda fà.
• tègn: ind. pres. mé tègne, té te tègnet, lü l' té, nóter a m' té, óter tegnì, lur i té; imperf. mé tegnìe; fut. mé tegneró; cong. pres. che mé tègne; imperf. se mé tegnèss; cond. pres. mé tegnerèss; imperat. té, che l' tègne, tegném o tegnìm, tegnì, che i tègne; part. pass. tegnìt, f. tegnida.
• tö: ind. pres. mé töe, té te töet, lü l' tö, nóter a m' tö, óter tüì, lur i tö; imperf. mé tüìe e (de rar) tülìe; fut. töeró e töró; cong. pres. che mé töe; imperf. se mé törèss ma ach se mé töèss; cond. pres. mé töerèss ma ach mé tölerèss; imperat. tö, che l' töe, töém o tölém, tüì, che i töe; part. pass. töld, f. tölda.
• trà: arda fà.
• ülì: (o vülì, ölì, völì) ind. pres. mé öle ma ach mé òi; fut. öleró ma ach öró; cond. ölerèss ma ach örèss.
• viv: l'ind. pres. d'ordinare l'è sostitüìt da campà; de rar, i è dovràt l'ind. imperf. vivìe e 'l fut. vivró, e ach ol cong. pres. e 'l cond. pres.

Vèrb compòscc

In del bergamàsch (compàgn di óter dialècc del lombard) i gh'è tacc vèrb che i è dovràt insèma a öna preposissiù, in d'öna manéra sìmel a i phrasal verbs de l'inglés.

maià - disnà

maià fò - trasà, bötà vià i sólcc

Esèmpe bergamàsch - inglés:

iga de - have to

èss bù de - be able to

Furma negatìva

La negassiù l'è fàcia co' l'avèrbe mia, che l' và dòpo 'l vèrb. In di tép compòscc l'è in tra l'ausiliàre e 'l particépe passàt. La gh'è mia la dópia negassiù, l'öneca ecessiù l'è co' l'avèrbe mai, esèmpe: me l'à mai gna ést.

Furma interogatìva

Ol bergamàsch l' gh'à öna furma interogatìva del vèrb, che l' se dóvra per fà i domande. Ol pronòm principàl l' pöl vèss mia metì. Se l' gh'è, l' vègn prima o dòpo del vèrb, segónd i circostanse e 'l significàt: e óter indó 'dìv?, crèdet de èss chi pò té?

Ol pronòm segondare l' se zónta a la fì del vèrb in de la furma afermatìva, segónd chi regole ché:

Furma interogatìva per vèrb che i fenéss con vocàl
	co' l'acènt	sènsa l'acènt		esèmpe
1 pers. sing.	Vus vèrbal af. + i	Vus vèrbal af.		Sói?	Ciame?
2 pers. sing.	Vus vèrbal af. + t	Vus vèrbal af.		Sét?	Ciàmet?
3 pers. sing.	Vus vèrbal af. + l (f. +la)	Vus vèrbal af. + l (f. +la)		Él? (Éla?)	Ciàmel? (Ciàmela?)
1 pers. plür.	Vus vèrbal af. + i	Vus vèrbal af. + i		A m' sèi?	A m' ciàmei?
2 pers. plür.	Vus vèrbal af. + v	Vus vèrbal af.		Sìv?	Ciamìv?
3 pers. plür.	Vus vèrbal af. + i (f. +le)	Vus vèrbal af. + i (f. +le)		Èi? (Éle?)	Ciàmei? (Ciàmele?)

Di ólte, per di resù de sóno, la a a la fì de paróla la deènta e, per esèmpe: l' èra, èrel?

Congiünsiù

Cordenatìv

• copulatìv: e (afermatìv); gna, gnach (negatìv)
• corelatìv: o... o..., o che... o che..., gna... gna...
• disgiüntìv: o, opör
• aversatìv: ma, però, anse, invéce
• conclusìv: dóca
• esplicatìv: presèmpe
• zontatìv: a', ach
• ristrèntìv: alméno, almànch

Subordenatìv

• dichiaratìv: che, come
• de tèp: quand, quando, come, apéna che, söbet che, intàt che, fina a quando
• de càösa: perchè, zà che
• finài: perchè
• condissionài: se
• concessìv: sibé, con töt che
• de möd: come, quase, sènsa che
• de ecessiù: óter che
• consecutìv: issé... che..., tat... che...
• comparatìv: come, compàgn

Espressiù congiüntìv

• a condissiù che, in del momènt che, d'altrónde, de manéra che, in cosiderassiù che, di ólte mai che, come che la sìes
• mia dóma... ma in piö (o per de piö)

Bibliografìa

• Umberto Zanetti, La grammatica bergamasca - Bergamo, Sestante, 2004. ISBN 88-87445-59-1.
• Dizionario italiano-bergamasco, compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini, Bergamo: Grafital, 2001.
• Dizionario bergamasco-italiano, compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini, Bergamo: Grafital, 2004.
• Vocabolario dei Dialetti Bergamaschi antichi e moderni, compilato da Antonio Tiraboschi, Bergamo, Tipografia Editrice F.lli Bolis, 1873.
• Nozioni di Grammatica del Dialetto Bergamasco

Culegamèncc

• Bergamàsch
• Ortograféa del dücat
• La gramàtica bergamasca del Umberto Zanetti

Culegamèncc de föra

• Vocabolario Italiano / Bergamasco - Carmelo Francia, Emanuele Gambarini - Ducato di piazza Pontida
• Ducato di piazza Pontida
• Suoni vocalici e scioglilingua in bergamasco
• Ü diferènt Paternoster in Bergamasch (mìa in de 'l dialèt de la sità però) Arqiviad qé: [1]
• Sìt de infurmasiù per el dialèt bergamàsch (tradisiù, topònem...)
• Stefano Zappettini, Vocabolario bergamasco-italiano, 1859
• Pietro Ruggeri da Stabello, Poesie in dialetto bergamasco, 1869
• Proèrbe de la Al Brembàna Arqiviad qé: [2]
• Profilo tipologico del dialetto bergamasco
• Informasiù sùra 'l dialèt de Casnìch Arqiviad qé: [3]
• Tóne Tirabósch, Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni, Bèrghem, 1873
• Proèrbe bergamàsch
• Óter proèrbe bergamàsch
• Vocabolàre del dialèt de Treì
• Nozioni di Grammatica del Dialetto Bergamasco