Turàs da Crèma
Al Turàs (an italià il Torrazzo) l'è 'na pòrta rinasimentàl da Crèma che la mèna da Piasa dal Dòm an via XX Setémbre.
Stòria
[Modifega | modifica 'l sorgent]Sa 'l sa mìa bè cuma l'è nasìda.
Vèrs la metà dal quatreźént gh'éra 'na figüra ciamàda “trumbèta” che al gh'ia le ciàf per serà sö i cancèi che i purtàa an piàsa e chèsto vól dì che an da chi témp là la Piasa dal Dóm l'éra contrulàda di militàr[1]. Sèm mìa però cusa gh'éra a l'entràda vérs via XX Setémbre, se gh'éra, cioè, apéna an cancèl, na ólta o argóta da pusé articulàt. Al pröm docümént che cunósem l'è dal 1474 [2] quand sa pàrla da 'na lòbia cuerciàda a l'entràda da séra da la piàsa[3]; cinch bulète da pagamént per tràla sö le fa pensà che l'éra pròpe 'na custrusiù[3]. Dòpo póch agn, an dal 1497 sa pàrla da «arco» an da 'na càrta scriìda per dérf 'na butìga[2].
Dal 1500 al 1800
[Modifega | modifica 'l sorgent]
L'aparénsa da la pàrt an źó dal Turàs la sümèa a chèla dal Palàs cümünal[3] che l'è stat tirat sö da nóf per la 'uluntà dal Gran Consilio a cumincià dal 1524[4].
Sèm sicür che an dal 1525 al l'è stàt mürat al leù da San March söla banda da fóra al secund lièl[5]; al vé dal Palàs da la Ragiù da Bèrghem, ma dòpo che gh'è 'ignìt i francés an dal 1509 i l'ìa tiràt vià e i l'ìa purtàt a Milà[6] e, dòpo, al duca Francèsch Sforsa al l'ha regalàt a Crèma[6]
An dal 1575 gh'éra argü che tegnìa regulàt l'urelòcc che al sa tròa sùra al «voltone della piazza» e chèsto 'ól dì che an da che l'an lè l'èra bèa tiràt sö fin al tèrs lièl, se l'éra mia bèa finìt[3].
An da l'acrotére i metìa déte an dal 1594 'na campàna; chèla che gh'è adès, però, i la metìda dòpo e gh'è scriìt sö[7]:
« ANTONIO CANALI PERFECTO
MDCLXXXII »
La campàna i la metìda perché isé sa separàa le ciamàde dal Gran Consilio da chèle dal Dòm[8].
Al pudestà 'enesià Marc'Antonio Falier al fàa spustà sóta al Turàs la «corda del martorio» che la 'ignìa drùada da lü per castigà i delinquèncc[9].
Federico Cavalli an da 'l an 1615 al fàa spustà 'n da le càmere da sùra töte le càrte di nudàr, ma l'éra isé tante che dòpo al 1677 le ücupàa la càmera da l'urelòcc[7].
Dal 1800 ai agn duméla
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Dòpo al 1802 i è intervenìt per mèt a pòst al Turàs dòpo al teremòt da Sunsì[7], a la fine dal 1800 i pitüràa 'l urelòcc e al quàdre con al stèma[7].
An dal 1919 gh'éra biźögn da fa di intervént per stabiliźàl e i laurà i cuminciàa pröma sóta la diresiù da 'l ingegnér Italo Celli e dòpo che l'è mòrt 'mpruisamént, la diresiù la pasàa a 'l ingegnér Giüsèp Stramès[10]. A fa da superviźùr per la Suvritendensa gh'éra 'l ingegnér Abele Belletta[11]. Calmént che i fàa chèi laurà ché i dicidìa da stupà le finèstre dal pröm pià e mètiga al so pòst dèle finèstre tunde[10].
An dal 2004 la vignìa ripristinàda da nóf la pitüra co' al stèma sö la faciàda vèrs la piàsa che co' 'l témp la sa séra scancelàda. Le g'a lauràt Elena Dognini, Mara Pasqui e Annalisa Rebecchi sóta la supervisiù da Laura e Marco Ermentì[12].
Archuterüra
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Al Turàs al tàia al Palas cümünal an dó àle da dièrsa lunghèsa e 'l mèna da Piàsa dal Dòm a via XX Setémbre.
Al g'a püsé d'an pià e al l'è stàc tiràt sö tra la fine dal Quatreźént e la metà dal Cinchcént[13].
Al sèm pròpe mia ci l'è stàcc l'architèt: argü al g'a facc al nóm dal Bramànt[14] ma gh'è nisüna próa che al sìes stacc lü, né che sìès 'ignìt a Crèma. L'è püsé facìl che al sìes stàcc prugetàt da ü da i architècc che i lauràa in chèi témp là, magari Üstì Fondùlo (chèl che al g'ha tracc am pé la céźa da Sant Spìret e Santa Madaléna, l'auditorium Cavalli), o magari Giuàn Batagg o Giuàn Tòne Montanaro che i g'a metìt mà al santüare da Santa Maréa da la Crus[15].
I pià i è separàt da curniźèle an còcc e an dal pröm, chèl püsé ólt, sa dérf la 'ólta. Sùra l'arch gh'è la pitüra co' al stèma; a le bànde da la pitüra le sa dèrf dó finèstre co' al fruntù a fùrma da triàngol. Al tèrs pià, da sùra an pugiól con la balaöstra an màrmor i g'a metìt l'urelòcc co' a le so bànde le statüe da San 'Iturià e San Pantigliù. An séma gh'è l'acrotére a sés bànde con la ólta slungàda[15] e 'na bandérina da metàl con l'an e le lètere 1666+G+B+B[13].
La bànda vèrs via XX Setémbre l'è quasi istésa da chèla vèrs la piàsa, però al pòst da la pitüra gh'è al leù da San March co' a le só bandé dó finestrìne co' la fùrma da 'na gósa e le néce che an vèrs la piàsa le g'a déte le statüe da la bànda da ché i è vóde[15].
-
La pitüra co al stèma da Crèma -
Al pugiól e l'urelòcc -
L'acrotére -
Al leù da San March
Le statüe
[Modifega | modifica 'l sorgent]La statüa da San 'Iturià an pédra calcàrea l'è 'na figüra co' an pedàgn militàr, al mantèl, 'na spàda e la scrìda DIVO VICT[13].
San Pantigliù, prutetùr da Crèma, l'è dal 1628; la statüa i l'a metìda da nóf dòpo chèla che gh'éra pröma l'è burlàda źó. L'è 'n dutür e al g'a la scrìda D. PANT. PROTECT[16].
-
San 'Iturià -
San Pantigliù
Al cinéma
[Modifega | modifica 'l sorgent]Al Turàs l'è dientàt famùs, perchè l'è stacc ciàpat an da 'na scéna dal cìnema «Chiamami col tuo nome» (Ciàmem co' 'l tò nóm), regìa da Luca Guadagnino, prémio Oscar per la scénegiadüra migliùra an dal l'an 2018; la màchina la fa 'na riprésa strècia che dópo la sa slàrga sö Elio e Oliver, che i ciciàra antùrne an taulì 'n piàsa[17].
Riferiméncc
[Modifega | modifica 'l sorgent]- ↑ Perolini, p. 107
- ↑ 2,0 2,1 Perolini, p. 105
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Ermentini/Ceserani, p. 79.
- ↑ Perolini, p. 99
- ↑ Racchetti, p. 329.
- ↑ 6,0 6,1 Piantelli, p. 239.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Ermentini/Ceserani, p. 80.
- ↑ Ermentini/Ceserani, p. 87
- ↑ Racchetti, p. 332.
- ↑ 10,0 10,1 Ermentini/Ceserani, p. 83
- ↑ Ermentini/Ceserani, p. 82
- ↑ «Concerto jazz per ‘salutare’ il restauro». La Provincia, dumìnica 10 da utóbre 2004.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Ermentini/Ceserani, p. 102.
- ↑ Racchetti, p. 327.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 De Grazia, Scheda XV
- ↑ Perolini, p. 98
- ↑ Chiamami col tuo nome: i luoghi dove è stato girato il film di Guadagnino. URL consultad in data 20 novembre 2020.
Lébre
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Giuseppe Racchetti, Storia di Crema raccolta per Alemanio Fino dagli annali di M. Pietro Terni, ristampata con annotazioni di Giuseppe Racchetti, Milano, Luigi Bajnon libraio, 1849.
- Mario Perolini, Vicende degli edifici monumentali e storici di Crema, Crema, Leva Artigrafiche, 1975.
- Mario De Grazia, Storia di Crema con guida ai maggiori monumenti, Crema, Tipografia Trezzi, 1981.
- Francesco Piantelli, Folclore cremasco, Crema, Arti grafiche cremasche (ristampa), 1985.
- Ermentini/Ceserani, Crema, Piazza Duomo e le porte della città, Crema, Leva Artigrafiche, 1993.
- Giuseppe Degli Agosti, San Pantaleone nella tradizione storico-religiose di Crema in Insula Fulcheria XXV, Crema, 2005.