Ortografìa del Bresà

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna.

Contèst

Sicóme che 'l Bresà l'è sèmper stat e amò 'ncö l'è 'na lèngua prim de töt parlàda e mìa scriìda, 'na ortografìa acetàda e ricunusìda de töcc l'è mai stàda definìda. Endèi öltem agn la prudusiù leterària 'n dialèt l'è crisìda 'n pó (suratöt comédie 'n dialèt e cumpunimèncc poétic) ma le régole che i autùr i g'ha doperàt per scrìer le g'ha mìa curìt dré a 'n standard definìt ma piötòst a divèrse tradisiù e quàze sèmper con de le variàncc personài. En piö, endèi öltem agn, en quàc cümü (suratöt chèi aministràcc de la Lega Nord) i g'ha ambiàt a mèter i cartèi stradài de indicasiù de le località, có la versiù bilìngue, (Italià e dialèt local) ma apò a 'n chèsto ògni aministrasiù la g'ha doperàt régole ortogràfiche diferènte e de spès machinùze e 'na grafìa cümü la sömèa amò de lóns de ègner.

Le quistiù che g'ha creàt i pio tacc problémi i è la reprezentasiù dei suòni [s] e [z] (rindìcc a segónda del autùr a le ólte có -ss-, a le ólte có -s- o sedenò có -z-) e 'l suòno [ʧ] en contràst col suòno [k] quant che 'l capèta a la fì de la paròla (rindìt a segónda del autùr có -cc, -c o -ch).

Ortografìa modèrna

Le régole dopràde endèi artìcoi marcàcc come scriìcc segónt l'ortografìa modèrna le se rifà a la grafìa del Canossi che l'è sènsa döbe l'autùr dialetàl bresà contemporàneo piö 'mportànte, con apèna 'n quac ritóc, per rindìla piö sistemàtica, endóche 'l poéta l'ìa mìa stàt unìvoco.

Régole ortogràfiche

Le régole i è le stèse che se dopèra per scrìer en Italià föra che per le ecesiù riportàde ché sóta:

Vocài

Se dopèra l'acènto gràve e acùto per distìnguer el fonéma /e/ del fonéma /ɛ/ e 'l fonéma /o/ del fonéma /ɔ/ 'ndèle sìlabe acentàde.
En piö, se dopèra la diérezi per reprezentà le vocài srotondàde /ø/ e /y/.

Graféma	Fonéma
a	/a/
é	/e/
è	/ɛ/
i	/i/
ó	/o/
ò	/ɔ/
u	/u/
ü	/y/
ö	/ø/

Üzo del acènto

L'acènto gràfic el g'ha dò funsiù:

Destènguer le vocài deèrte (è e ò) de chèle seràde (é e ó).
Indicà la sìlaba che la pórta l'acènto tònic 'ndèle paròle che i è mìa monosilàbiche.

L'è importànte che 'na paròla la na pórte apéna giü de acènti gràfic sedenò se pöl mìa capéser quàla che l'è la sìlaba col acènto tònic.

Töte le paròle mìa monosilàbiche le g'ha de ìga 'na sìlaba col acènto gràfic, sedenò pöl vésega dei döbe sö 'ndoche méter l'acènto tònic e chèsto 'l pöl creà cunfuziù e fa confónder le paròle. Per ezèmpe, se se scrìf fiochel sènsa acènti se sà mìa se se völ dì fiòchel (it.: nevica?) o fiochèl (it.: falcetto).

Sicóme che le vocài àtone (mìa acentàde) le g'ha en valùr distintìf minùr, l'è mìa nesesàre discriminà tra vocài deèrte e vocài seràde. Chèsto 'l völ dì che la paròla vedèl la pöl véser prununciàta tat [veˈdɛl] come [vɛˈdɛl] sènsa compromèter la comprensiù.

Chèsto 'l völ dì che se troarà l'acènto gràfic (acùto o gràve a secónda del valùr de la vocàl) apéna sö la sìlaba che la pórta l'acènto tònic.

Quan che l'acènto tònic el stà söndèna vocàl srotondàda (ezèmpe: ödela [ˈødela]) ocór mìa segnàl perchè gh'è zà la diérezi, però quan che 'la capèta söndèna sìlaba con 'na vocàl mìa srotondàda ma la paròla la g'ha dét 'na quac vocàl srotondàda (ezèmpe: rödèla [røˈdɛla]) alùra bizògna segnàl sedenò se pöl pensà che 'l nàghe söla vocàl srotondàda.

Con chèste régole restarès föra póche paròle che le pödarès fa nàser amò dei döbe, cioè paròle come cümü o bötöm 'ndoche le vocài srotondàde i è dò e giöna de le dò la pórta l'acènto tònic. Per chèste gh'è mìa ótra sulusiù che la memória e l'üzo. De sòlit però l'acènto tònic al và söla segónda de le dò vocài srotondàde, compàgn che 'ndèle paròle apéna lüminàde e apò a 'n fügüret [fyˈgyrɛt] (it. figurati) o sügüremel [syˈgyrɛmɛl] (it. assicuramelo). Adognimòdo se tràta d'en nömer picinì fés de càzi.

Consonàncc

Le régole per la prunùncia de le consonàncc i è le stèse de chèle de l'ortografìa de la lèngua italiàna föra che per chèle situasiù che l'Italià 'l conós mìa o adognimòdo i è mìa ambìgue. Per ezèmpe:

Se dopèra 'l digràma -cc en fì de paròla per reprezentà 'l fonéma /ʧ/ (endèle ótre puzisiù chèsto fonéma l'è rindìt per mès de le régole normài de l'ortografìa de l'Italià).

Se dopèra 'l graféma -z- per rènder el fonéma /z/, compàgn che 'ndèle paròle fazöl (it; fagiolo), zét (it: gente, aceto).

Se dopèra 'l sègn -s- per rènder el fonéma /s/, compàgn che 'ndèle paròle fasöl (it; fazzoletto), sét (it: sete).

'Na sequènsa de consonàncc tìpica dei dialècc de la Lombardìa l'è chèla furmàda de 'na fricatìva alveolar con tacàt 'na africàda postalveolar, compàgn che 'ndèla sequènsa -sʧ-. Per reprezentà chèsta sequènsa se dopèra la grafìa s•c (el Canossi el doperàa la grafìa s.c, ma sicóme che 'l pùnto el g'ha de le funsiù gramaticài zà definìde, se preferés doperà 'l punto a metà rìga.
Chèsta sequènsa, la pöl capetà tat en prensépe de paròla (s•cèt /sʧɛt/) cóme en mès a la paròla (brös•cia /ˈbrøsʧa/) come apò a la fì de la paròla, (giös•cc /ˈʤøsʧ/).

Endèl Bresà gh'è apò la sequènsa /-sʤ-/, che la vé reprezentàda có la la grafìa -sg- o -sgi-, come in:

bàsgia /ˈbasʤa/ — bàsge /ˈbasʤe/

sgionfà /sʤonˈfa/

Consonànt
Fonéma	Graféma
/p/	p (ez.: scarpù, pà, gróp)
/b/	b (ez.: bócc, sbregà)
/t/	t (ez.: tòc, ströt)
/d/	d (ez.: dit, stràda)
/ʧ/	c deànti a é, è o i (ez.: cél, cèso); ci deànti a a, ó, ò, ö, u, ü (ciar, ciós); cc en fì de paròla (öcc, gacc)
/ʤ/	g deànti a é, è o i (ez.: gèra), gi deànti a a, ó, ò, ö, u, ü (giàca, giü)
/k/	c deànti a a, ó, ò, ö, u e ü (ez.: còl, encö) e 'n finàl de paròla (ez.: sorèc); ch deànti a i, é e è (chèsto); q deànti a u (quat).
/g/	g (ez.: grègia, sórga)
/f/	f (ez.: röfa, féra, catìf)
/v/	v (ez.: servèl)
/s/	s (ez.: servèl, canìster, fés)
/z/	z (ez.: zùen, sgarzì)
/ʃ/	sc deànti a i, é e è (scià [ʃi'a]), sci deànti a a, ó, ò, ö, u e ü (sciòr [ʃɔr])
/m/	m (ez.: mestér, ösmà, póm)
/n/	n (ez.: nas, snazà, pan)
/ɲ/	gn (ez.: gnòc, Gargnà, àzegn)
/l/	l (ez.: löc, slambròt, pól)
/ʎ/	gli (ez.: englià, sbaglià)
/r/	r (ez.: rögnà, engarbià, tòr)
/j/	i (ez.: piat [pjat]; it: piatto)
/w/	u (ez.: quat [kwat]; it: quanto)

Diferènse respèt a le régole del Canossi

El Canossi el gh'ìa stabilìt de le régole de letüra che i è pò stàde püblicàde 'ndel'apendìce a la sò racòlta de poezìe Melodia e Congedo. Le regole piö ambìgue che s'è sercàt de rasiunalizà i è le seguèncc:

El suòno [z], el Canòssi el la scriìa 'n dò fòze diferènte, a ólte -s- e a ólte -z- come se pöl véder endèl tòc ché sóta (ciapàt de Melodia e Congedo e che pàrla de le Dés Zornàde de Brèsa:

tè dise chè l’è stada

‘na spécie dè ‘na fèsta. Salta ‘n pé

töcc quancc, tö sö i füzìi e cór èn strada…

Le dò paròle dise [ˈdize] e füzìi [fyˈzij] i è prununciàde töte dò cól suòno [z].

En chèsta situasiù, 'ndèi artìcoi de la wikipedia scriìcc en Bresà có l'ortografìa modèrna se dopèra sèmper el sègn -z-.

El suòno [s] el Canossi 'l la scriìa a ólte -ss- e a ólte -s-. La prìma grafìa quan che 'l suòno [s] l'éra tra dò vocài e l'ótra en töcc i óter càzi, föra che 'ndèna quac ràra ocaziù 'ndóche 'l dopràa -zz- o -z.

Endèl tòc riportàt ché sóta se tróa töte quàter le grafìe:

La baraónda la s’è ambiada issé:

öna matina èl Comandant dè Piazza

(l’era la fi dè marz, ai vintitré),

èl manda ‘n Municìpio a bàter cassa.

Èl comanda dè dàga lé pèr lé

sentrentamila svànzeghe.

Piazza el vé fat rimà con cassa a dimostrasiù che se tràta sèmper de 'na [s]. La z finàl de la paròla marz l'è ac 'na [s] perchè 'n Bresà, en finàl de paròla, le consonàncc sonóre le gh'è mài .

Endèi artìcoi de la wikipedia scriìcc en Bresà có l'ortografìa modèrna se dopèra sèmper -s- e mài -ss- perchè adognimòdo se tràta mìa de 'na geminàda compàgn che 'ndèl Italià ma de na [s] sèmpia.

Per el probléma de distìnguer i suòni [k] e [ʧ] a la fì de la paròla se fa compàgn del Canossi cioè -c per el suòno [k] e -cc per el suòno [ʧ]. Vèt le paròle tòc [tɔk], töcc [tøʧ] e quancc [kwanʧ] endèl tòc riportàt ché sóta, ciapàt ac amò de le Dés Zornàde.

àrmes töcc quancc d’ön tòc dè maranèl

El Canòssi el gh'éra adotàt la convensiù de mantègner endèla grafìa le consonàncc sonóre en fì de paròla, aisebé che dòpo, 'ndèla apendìce del Melodia e Congedo el gh'éra specificàt che le nàa lizìde come sùrde. Per ezèmpe se 'l scriìa mónd el nàa lizìt [mont].

Chèsta régola la creàa dèle ambiguità perchè, per ezèmpe, el piat endóche se màia, en Bresà se 'l dis apò tónt e mìa töcc i pöl saì che 'l vé de tondo e che quìndi segóndo le régole del Canossi el narès scriìt tónd.

Per render piö fàcil la scritüra a töcc, endèi artìcoi de la Wikipedia scriìcc en Bresà có l'Ortografìa Modèrna, s'è prifirìt evità ògna ambiguità e le consonàncc finài se le scrif sèmper compàgn che se le lès (e quìndi, el piat endóche se màia se 'l scriarà tónt).

Per el rèst le régole i è pròpe le stèse del Canossi, con apéna 'na sistematicizasiù de l'üzo dei acènti che però zà 'l Canossi 'l tindìa a doperà de spès per evità cunfuziù cóme 'ndèle paròle dàga, bàter, Municìpio, 'ndoche l'acènto l'è doperàt apò condèle paròle piàne (acènto tònic söla penöltema).

Colegamèncc estèrni

I tòc ciapàcc de le Dés Zornàde del Canossi se pöl troài apò a söi sicc indicàcc ché sóta:

Le régole ortogràfiche dopràde del Canòssi i è stàde de lü stès descriìde e püblicàde 'ndel Melodia e Congedo, vülüm cüràt de l'Aldo Cibaldi. Endèi sit riportàt ché sóta i è stàde trascriìde isé cóme le compàr söl lìber apéna lüminàt:

http://www.faberi.eu/bsdialetto1.htm

En óter sito de referènsa gramaticàl e de ortografìa l'è chèsto: https://sites.google.com/site/dialetdebresa/grammatica

E ché se tróa un pó de vocabolario: https://sites.google.com/site/dialetdebresa/dizionario Arqiviad qé: [2]