Gottfried Leibniz

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Gottfried Wilhelm Leibniz o piö de spès semplicemènte Gottfried Leibniz (Lipsia, 1 de löi del 1646 - Hannover, 14 de noèmber del 1716) l'è stat en filòzofo, matemàtich, giürìsta, bibliotecàre e polìtich todèsch.

L'è stat giü dei gran pensadùr del sècol XVII e XVIII, e l'è recunusìt come l'"öltem génio üniversàl". Le sò cuntribüsiù i è stàde fondamentài en metafìzica, epistemologìa, lògica, filozofìa de la religù, isé come 'n matemàtica, fìzica, geologìa, giürisprüdènsa e stória. Enfìna apò a 'l Denis Diderot, el filòzofo fransés del dècol XVIII, che 'l gh'ìa de le upiniù che le püdìa mìa éser piö opòste a chèle de Leibniz, el püdìa mìa fà a méno de sintìs en südisiù denàcc a le sò scopèrte, e 'l g'ha scriìt endèla sò Inciclopedìa: "Fórse mai gh'è stàt en òm che 'l g'hape lizìt isé tat, stüdiàt isé tat, meditàt isé tat, e scriìt isé tat come 'l Leibniz... Chèl che 'l g'ha elboràt söl mónt, sö Dio, la natüra e l'ànema l'è de 'n eloquènsa de la piö sublìme. Se 'l sò pensér el födès stat isprimìt col fiùto de Platón, el filòzofo de Lìpsia el sarès inferiùr en negót al filòzofo de Atene."^[1] De fat, el tòno de Diderot l'è quàze de disperasiù endèn ótra oservasiù, che la g'ha dét però mìa póca verità: "Quan che giü 'l se paragùna i sò talécc con chèi del Leibniz, el g'ha la tentasiù de sbàter vià töcc i sò lìber e nà a mörer en silènsio e 'ndèl fósch de 'n quach cantù desmentegàt." La reverènsa de Diderot, la fà a pégn coi atàch che 'n óter filòzofo fransés, el Voltaire, el ghe casàa dré al pensér del Leibniz; apò a se 'l recunusìa la vastità de l'òpera de chèsto, el Voltaire el sustignìa che en töta la sò òpera gh'ìa negót de ütel che 'l födès uriginàl, e negót de uriginàl che 'l födès mìa asùrdo o ridìcol.

El g'ha 'n pòst importànte tat endèla stória de la filozofìa come 'n chèla de la matemàtica. El g'ha scuprìt el càlcol infinitezimàl, indipendentement del Newton, e la sò notasiù l'è chèla che se dopèra amò 'ncö. El g'ha scuprìt apò 'l sistéma binàre, fondamentàl per töte le architetüre dei compiùter del dé d'encö. L'è stat giü de i prim inteletuài europèi che g'ha recunusìt el valùr e la 'mportànsa del pensér cinés e de la Cina come potènsa de töcc i póncc de vìsta.

Ensèma al René Descartes e al Baruch Spinoza, l'è giü dei tré gràn rasionalìsti del sècol XVII. La sò filozofìa la se lìga apò a la tradisiù scolàstica e la antìcipa la lògica modèrna e la filozofìa analìtica. Leibniz el g'ha cuntribüìt apò a la tecnologìa, e 'l g'ha anticipàt dele nusiù che le comparesarà en tòch piö tàrde en biologìa, midizìna, geologìa, teorìa de le probabilità, psicologìa, engegnerìa e scènse de la 'nformasiù. I sò cuntribùti a chèsta lìsta lónga de setùr de la conoscènsa ümàna l'è sparnegàda en diàri e donzéne de miér de lètere e manuscrìcc mìa püblicàcc. Al dé d'encö, gh'è stat gnemò realizàt 'na edisiù compléta de töcc i sò scricc, e per chèsta rizù l'è mìa gnach pusìbol fà 'n rendicönt integràl de töte le sò scopèrte e dei sò rezültàcc.

Òpere

Leibniz el g'ha scriìt suratöt en tré idiòmi: latì scolàstich (presapóch el 40%), fransés (presapóch el 35%) e todèsch (méno del 25%). Endèla sò vìta el g'ha püblicàt nömerùs librècc e artìcoi académich, ma apéna du lìber filozòfich, el De Ars combinatoria e la Théodicée. Dei librècc, divèrsi i è stacc püblicàcc anònim, en nòm de la Cà de Brunswick, 'ntra i quài rizàlta 'l "De jure suprematum", 'na cunsiderasiù 'mportànta sùra la natüra de la sovranità. ?n óter lìber fondamentàl l'è comparìt pòstumo: le sò Nouveaux essais sur l'entendement humain (Sàgi nöf sö l'intelèt ümà), che 'l gh'ìa mìa ülìt püblicàl dòpo la mórt de John Locke.

Apéna 'ndèl 1895, quan che Bodemann el g'ha completàt el sò catàlogo dei manüscrìcc e la corespondènsa de Liebniz, s'è püdìt rindìs cönt de l'estensiù enòrme del sò Nachlass: presapóch 15,000 lètere a piö de 1000 destinatàre, e pò amò 40,000 us adisiunàle, sènsa cöntà che divèrse de chèste càrte le g'ha la longhèsa de 'n sàgio. La pàrt piö gròsa de la sò enòrme curispondensa, en particolòr le lètere scriìde dòpo 'l 1685, i è amò de püblicà, e 'n mòcc de ròba che gh'è stat pübicàt l'è stàda püblicàda endèi öltem decèni. La quantità, la varietà e 'l dezùrden dei scrìcc de Leibniz i è 'l rezültàt prevedìbil de 'na situasiù che lü stès el discriìa isé:

«"Pöde mìa rià a dì quat che só distràt e dezurdinàt. Só dré a sercà divèrse ròbe en chèsti archivi; sérche càrte ècie e ghe córe dré a docümèncc mìa püblicàcc. Con chèsto spére de mèter 'n pó de lùce sö la stória de la Cà de Brunswick. Me rìa e ghe respónde a 'na quantità enòrme de lètere. Al stès tép g'hó talmènte tacc rezültàcc matemàtich, pensér filozòfich, e ótre inovasiù leteràrie che bizògna mìa che le svanése, che de spès só pròpe mìa de che bànda ambià". (1695, lètera a Vincent Placcius en Gerhardt)»

Le parcc ezistènti dei scrìcc de Leibniz critical edition i è organizàde isé:

Serie 1. Corespondènsa polìtica, stòrica e generàl. 21 vülüm 1666-1701.
Serie 2. Corespondènsa filozòfica. 1 vülüm 1663-1685.
Serie 3. Corespondènsa matemàtica, scentìfica e tècnica. 6 vülüm 1672-1696.
Serie 4. Corespondènsa pulìtica, stòrica e generàl. 21 vülüm 1666-1701.
Serie 5. Scrìcc polìtich. 6 vülüm 1667-1698.
Serie 6. Scrìcc stòrich e linguìstich. Inatìf.
Serie 7. Scrìcc filozòfich. 7 vülüm 1663-1690 e Nouveaux essais sur l'entendement humain.
Serie 8. Scrìcc scentìfich, mèdich e tècnich. en preparasiù.

La catalogasiù de la totalitòà dei sò Nachlass l'è ambiàda 'ndèl 1901. Dò guère mondiài (col olocàusto dei ebrèi en mès) e decèni de diviziù de la Germània che g'ha separàt i académich e desperdìt apò a part de la sò eredità leterària) le g'ha ostacolàt en gran tat el progèt ambisiùs de edisiù che g'ha de fà i cöncc co l'üzo de sèt lèngue en presapóch 200,000 pàgine de materiàl stampàt. Endèl 1985 l'è stat organizàt e inclüdìt endèn progràma colaboratìf de académie federài e statài todèsche. De alùra i ram de Potsdam, Münster, Hannover e Berlino i g'ha püblicàt töt ensèma 25 vülüm de l'edisiù crìtica ('nfìna al 2006), condèna média de 870 páginas per vülüm, piö la preparasiù dei ìndici e l'òpera de concordànsa.

Riferimèncc

↑ Diderot, Vol. 9, pág. 379.

Colegamèncc estèrni

[1] Diderot, Vol. 9, pág. 379.

[1]