Dialet de l'Ultrepò Paves

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

I dialet de l'Ultrepò Paves hin quel insema de variant de transiziun in tra el Lumbard e l'Emilan che hinn parlaa in de la zona de l'Ultrepò Paves.

Difüsiun e carateristegh

I dialet ultrepadan se tröven spantegaa in tüt l'Ultrepò paves, del qual vöna di cità püssee impurtant a l'è Vughera.
Cume che l'è nurmal, püssee che se vesinen al cunfin cun l'Emilia, quei parlà chì i ciapen di carateristegh semper püssee emiliann e, in de la Val Stafura, anca ligür.
Un dialet pütost cumpagn de quel ultrepadan a l'è 'l dialet turtunes. In tra i carateristegh püssee impurtant a pödum truvà:

La presenza del sun indistint [ə] in pusiziun atonega e denanz a nasai e in certi grüp cunsunantegh (cumpagn del Paves, del Lümelin e del Turtunes), che in 'stu articul scrivaremm tant 'me una Ä.
In certi dialet, el prunom clitegh de la III persona singular a l'è u

Esempi de dialet del Votcent

Una nuvela del Bucasc (dialet de Vughera)

Dis ädóncä che int i temp dël prim re 'd Cipro, dop la conquistä dlä Terä Säntä fatä dä Gofred äd Büglión, l'è sücess che ünä nobildonä 'd Guäscognä l'è ändatä in pelegrinagg al Sepólcär, e quänd l'è tornaa, ärivaa in Cipro, di bäloss i gh'hän fat di vitüperi. Lee, pödendäs nò consolà, l'ha pensaa ben d'ändàss a lämentà däl re. Ma i gh'hän dii che lü l'erä tänto trascüraa che no sol äl favä nò giüstisiä ai ofes patii dai altär, ma incäsì cui ch'i 'gh favän a lü për gross ch'i füssän ni soportavä, ä lä mirä che se quaich d'ün äl gh'ävivä quaich fastidi, 'l se sfogavä fändägh quaich figürä. Sentendä 'stä robä lä donä, sävendä pär cmè fà pär vendicàss, tant pär consolàss ün poo l'ha pensaa 'd vorè in quaich mänerä fà pentì 'l re dlä sò mänerä 'd fà e, ändändä piänzend dädnäns a lü, la gh'hä dit: "Sciór, mì vän nò a la tò presensä pär vendicàm dl'ingiüriä ch'i m'hän fata, ma in sò ripärässión ët pregh dä möstràm cmè ch'a't fee tì a sofrì cui ch'i 'm disän ch'i 't fän, che inscì impärärö a soportà culä ch'i m'hän fat a mì, ch'ä 't regäläriss volonterä sä podiss, dä già che tì 'l see pörtài inscì ben"
Äl re, fén älór pigär e trascüraa, quasi ch'u 's dessedass dä dormì, cominciändä da l'ingiüriä fatä a culä donä, che l'ha vendicaa teribilment, l'è dventaa tremend cónträ tüti cui che d'älór in pö i han mäncaa 'd rispet ä lä sò coronä.
Giovanni Papanti, I parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 351-352

La Parabula del Fiö Strasun (dialet de Bron)

Ün om äl gh'ävivä düü fiö.
E äl second l'ha dit äl sò padär: "O pà, dem lä part dlä robä ch'äm tócä!" e lü äl gh'ha spärtii in tra lór lä sò sostänsä.
E dä lì a poch dì ävend miss tütcoss änsemä, äl fiö därdè äl s'n'è ändat in päis lontän, e là l'ha consümaa tüt äl fat sò ä bägurdà.
E quänd äl gh'ha 'vüü pü gnent, in cól päis ä gh'è stat 'nä grän cäristiä, e l'ha cominsiaa a mäncà 'd tüt äl necessari.
E l'è ändai e 'l s'è miss gió äpress äd vün di äbitänt äd cól päis, ch'äl l'ha mändaa a ünä sò pussión ä cürà i gugnö.
E äl särcavä 'd cävàss lä fam coi giänd ch'ä mängiavän i gugnö, e änsün ä 'gh ni davä.
Ma pö pensänd a la sò sitüäsión, äl s'è miss ä dì: "Qänti servitur in cà 'd mè padär i gh'hann däl pän a brass, e mö chì cräp äd lä fam!
Sältärò sü, ändärò ä cà 'd mè padär e 'gh dirò: O pà, hoo fat di pcaa cónträ däl Signór e incónträ 'd vu!
Ah! ch'ä són pü dägn äd vess ciämaa voss fiö; trätém tärequal vün di voss servitur".
E, sältänd sü, äl s'è portaa dä sò padär; e in cól méntär ch'l'erä äncór lontän, sò padär äl l'ha sgosii, äl s'è miss ä compässión, e 'l gh'è ändat incónträ e, trändägh i brass al col, äl l'ha bäsaa.
E 'l fiö äl gh'ha dit: "O pà, gh'hoo fat di mäncäment cónträ däl Signór e cónträ 'd vu; són piü dägn äd vess ciämaa tò fiö".
E älórä sübet äl padär l'ha comändà ai servitur: "Prest, tirè ä män äl pü bel vestid e metìgäl ädòss, e mätègh in did l'anè e i scarp ai pè;
Mnè chì äl videl grass e mässèl, e ch'äs mängiä e ch'äs stagä in grän ligrìä
pärchè 'stu mé fiö l'erä mort e ädess l'è ärsüssitaa; l'erä pers e äl s'è truvaa" E i hänn cominsaa ä mängià e bev.
Intänt äl prim fiö l'erä in cämpägnä e, tornändä per vnìssän ä cà, l'ha sentii ä sonà e bälà.
E l'ha ciämaa ä vün di sò servitur csa l'erä 'stu bordel.
E lü äl gh'ha rispost: "L'è ärivaa sò frädè, e sò padär l'ha fai mässà ün videl grass, pärchè äl l'ha tornaa ä ved sän e salv".
E lü sübet l'è ändai 'n coldrä, e 'l vorivä pü ändà in cà; äl padär l'è 'gnüü förä e l'ha cominsaa a pregàl.
Ma lü l'ha rispost e l'ha dit ä sò padär: "I henn giämò tänti änn che mì ät serv, e n'hoo mai mäncaa d'obdì ai tò comänd; e mai üna voltä ät m'hee dat ün cravén dä podì god coi mè ämis;
Ma dop ch'è vnüü ä cà 'stu tò fiö ch'l'ha consümaa tüt äl fat sò con di väcass äd donn äd malä vitä, t'hee mässaa 'l videl grass!".
Ma 'l padär äl gh'ha dit: "Oh, äl mè fiö, tì t'è sempär con mì, e tüt quel che gh'hoo l'è tò;
Ma l'erä giüst dä stà älegär e fà festä, pärchè 'stu tò frädè l'erä mort e l'è ärvistaa; l'erä pers, e äl s'è trovaa".

Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo-italici, 1853, pag. 244

Esempi de dialet del dì d'incö

'L vugares mudern

L’Apenén, la cädenä äd muntagn che 'me ‘na spena dursal la traversa tütä la penisula itäliana äl cumencia a l’altässä dël pass dël Türchén, fra Genua Voltri e Lissändria. Un quaidün äl fa l’ipotesi che ‘l nom Apenén äl vena da Pen, äl diu ligür di bosch e di muntagn; da chi lü i sarissan pö derivaa incasì i nom di mont Pëna e Pënës.

Indè ch'al cumencia l'Apenén

I nümer in vugares

vön/vöna
dü/du
trii/tre
quatar
cencu
ses
set
vot
növ
des
vöndas
dudas
tredes
quatordas
quendas
sedes
derset
dasdot
dasnöv
vent

'L Pader Noster

Padar Noster che t'see int i ciel
ca'l sia santificà 'l to nom
ca 'l vena 'l to regn
ca sia faja la to vuluntà
insì in ciel tant 'me in tera

Vus curelaa

Bibliugrafia

Alessandro Maragliano, Dizionario Vogherese-Italiano, in püssee de un'ediziun:
- Ed. Patron, Bologna, 1976.
- CEO - Comunità Editoriale Oltrepò, 2003 (ristampa).
Lissandren dra Roussela, class 1850 (varianta de Vughera).
Angiul Vicini (varianta de Vughera).

Ligam de föra