Dialet bargajot

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Quella vos o sezzion chi a l'è de controllà.

Reson: Modifeghe de utent anonem senza font e despess incoerente

Toeu part a la ciciarada e/o sistema la vos.

Al Bregagliot l'è 'l dialet parlaa int la Val Bregaglia in Sguissara. El dialet bregagliot, suratüt quel de "Suraporta", l'è assee impurtant perchè l'è vün di dialet che scüsen de "puncc" intra i parlad insübregh (valtulines) e quij rumancc (puter).

Aspet Generaj

Un trat cumünabel intra 'l Bregagliot e 'l Rumanc l'è la "prepalatizzassiun" de la velar "ca" (e "ga") in "cja" (e "gja"), che pö l'è la carateristega prinzipala e püssee relevanta di parlad returumaneggh (rumanc, ladin dulumitan, növ ladin - cadurin e nunes-, e furlan) e ch 'in di parlad insübregh al didincö l'è limitada ai sit püssee perifeggh (un quai dialet verban, un quai dialet tesines e, per l'apunt, 'l Bregagliot). Per esempi:

Rumanc	Bregagliot	Insübreggh	Talian
cjasa/cjäsa/cha/casa/tga	cad, ciesa	cà	casa

Un olter trat cumünabel intra 'l Bregagliot e 'l Rumanc l'è 'l mantegniment di cobi cunsunanteggh latin "cl", "pl", "fl", "bl" che in asquas tüt i olter variant Insübreggh inscambi hin devegnüü "cj", "p-", "fi/f-", "bi/b-" (a difarenza del talian induva hin devegnüü "ch", "pi", "fi", "bi" ). Un para d'esempi:

Rumanc	Bregagliot	Insübreggh	Talian
claf/clef	claf/chiaff	ciav/ciáf	chiave
plu/plü/pi	pü-see/plü-ssee	pü	piu
flur	flur	fiur	fiore
blava/bleva	blava/bleva	biava	biada

Pö gh'è anca 'l lessegh che in del Bregagliot 'l sent de bun l'inflüenza marcada del Rumancc. Un para d'esempi bej sempliz:

Rumancc	Bregagliot	Insübregh	Talian
tema	tema	pagüra	paura
eir/er(a)	er/ar	anca	anche

Besogna mensiunà 'l plüraa che in del Bregagliot, suratüt in di nom de dona, 'l sumeja a una via de mezz intra 'l Rumancc e l'Insübregh: el sumeja che in di secui passaa tücc e trii i lenguagg (Rumancc, Insübregh e Bregagliot) gh'even l'inscì-ciamaa plüraa "sigmategh", ciuè 'l plüraa cun la "s", ma pö sia 'l Bregagliot che tüt i olter parlad Insübregh han perdüü la "s", e l'Insübregh cumün, segunda i sò regul che vören la "a" a la fin de la parola dumà in poch plüraa, cuma per esempi el Prublema - i Prublema, l'Artista - i Artista, e.i.v. l'ha perdüü anca la "a" menter'l Bregagliot, grazia a la sua prussimedà geugrafega cunt el Rumancc l'ha mantegnüda. Un esempi:

Rumancc	Bregagliot	Insübregh	Talian
La chamma/chomba/comba, las chammas/chombas/combas	La gamba, las gambas --> la gamba, lan gamba	La gamba, las gambas --> li gambis, i gamb	La gamba, le gambe

Rumancc	Bregagliot	Insübreggh	Talian
la vacha, las vachas	la vacca, lan vacca	la vaca, i vach	casa

Rumanc	Bregagliot	Insübreggh	Talian
il mazler, igls mazlers, la mazlera, las mazleras	dal bacair o macelair (-ia)	becher, bechera	macellaio, macellai, macellaia, macellaie

Rumancc	Bregagliot	Insübreggh	Talian
la fraia, las fraias	la fraga, lan fraga	el fraguu, i fraguu	fragola, le fragole

In ültem besogna anca dì che una lengua l'è minga dumà quista u quela regula gramategala, quista u quela parola, ma anca e suratüt "müsegalidaa", "möd de dì", "cultüra", e.i.v., tant l'è vera che Bregagliot e Engadines, quand ch'hin dree a parlà cadavün in la sua lengua, se cunprenden senza di gran prublema. Tant per dì 'l bregagliot de Suprapurta l'è ben "püssee returumanegh" de l'Ampezan, de'l Cadurin, de'l Nunes, e, in fin di cünt, anca del Fassan, e inscì l'avaria la "pruteziun" del staa Talian, se la Val Bregaglia la füdess in Italia, ma 'l sumeja che i Bregagliot han scernii l'Italian, inscambi del Rumancc, cuma lengua leterala parchè la Val Bregaglia l'ha inbrazzaa la Fee Prutestanta ben prest e alura inscì la s'è truvada una mota de predegadur Prutestant che scapaven, e ben in pressa, de l'Italia, e i medem han tacaa sü alura a predegà l'Evangel segunda i tes Prutestant in Talian, e inscì, già che la lengua de l'Evangel e de la gent "colta", la gent de Gesa, l'eva 'l Talian, i Bregagliot han tolt la Lengua Taliana 'ma lengua leterala.

I mes de l'an

Sotaporta

Castascegna	Söj	Casaccia
gener	gjanèir	genair
febrar	favrèir	febrair
marz	mèrz	marz
april	avril	april
mai	masg	mag
giügn	sgiügn	giügn
lüi	lüj	lüi
agost	vust, ust	agust
setembar	stembar	setembar
otubar	cju(v)ar	otubar
nuembar	nuembar	nuembar
decembar	decembar	decembar

Test

Un estrat de un test in Bargajot

«I gnivan ora da Malenc, orazzur al Pass dal Müret. Passand ora e giò i rivävan pö or in Malögia. La roba i la tuleivan dii Turiani, cha i veivan innura la butega in facia e la scöla. Par quel, nümm scular, qualci volt d’auton, am avdeva quii oman e rivär cun dent maglin da lana e brag da valü. Poc dree, i prim gnivan già ora da la butega cun i sac cargàà. Ai pugiävan giosot[4], südree al mür, o vi su la banchina davant la vadrina. I spaciavan, cha gnissan ora ar i oltar. I saran forza giò sett o öcc in tütt. Qui chiora i cianciävan e sei rievan. Nümm ufant nu m’as vess mia ris-ciàà via trop daspära. Am stava vi da la nossa banda dal stradun e am guardava. Ün zic am veva forza tema da quii oman. E la fin di quiint i fageivan rob, cha “pai i talian almanc” eran pruibid. Par i svizzar, inveci “quel am al saveva” i nu fageivan in sé nagöta, cha’i vess podü manar in cuntravenziun.»

(Da I sfrusciadur di Luigi Giacometti, su Ueila 1/1997 ^[1])

L'istess Test chi de sura puspunüü in Insübregh (Milanes Volt):
Gniven föra de Malengh (Val Malengh - Valtulina), sgiò de sura 'l Pass de'l Müret. In del passà föra e sgiò, riaven föra a'l Malögia (Pass de'l Malögia - Maloja in Tudesch e Talian). La roba la tueven dij Turiani, che gh'even aj quij temp lá una butía propi denanz a la scöra. Per chela resun chí, nüjolter scular, di völt in utün, vedevum rià quij omen chí cunt sü la maja de lana e i bragh de velüü. De lí a un mument i prím gniven giamò föra de la butía cunt i sach cargaa sü. I pugiaven sgiò dedree al mür u in sü la bancheta denanz a la vedrina (de la butía). Speciaen che gniven föra anch ij olter. Saran staa un set u vot in tüt. Quij li de föra ciciaraven e rieven. Nüjolter bágáj avarium minga ris'ciaa de 'ndagh trop arent. Restavum in sü la nosta banda de'l stradun e vardavum. Gh'evum un puu de pagüra di chi omen chí. A la fin di cünt (in fin de la fera) feven rob ch'eren pruibíi, almanch par i Talian. Par i Sguissear, inscambi, "quel che nüm savevum (che faseva)" l'eva negot che l'avaría pudüü menà in fal.

La parabula del Fiö Trasun

Ün òm veva düi fì.
E plü giuvan dgét con sè bap: “Pà, dam la mè pärt da roba!” E 'l lur sc'partìt i sè ben.
E pòch dì 'drè, cur ch'al plü giuvan vet tüt quant robaciä, al get davènt in ün päés lontän, e là 'l dissipàt la sè roba, menànd na vita desc'mesüräda.
E cur che 'l vet tüt fat andä, al nit 'na gran famina in quel päés, e 'l sc'comanzàt ä sentì la miseria.
Alura 'l get e 's metèt äl servisei pet ün da quij dal päés, ch'il mandàt int i sè fond ä cürä i porcc.
E 'l véss dgiüü güdgent da 's podè saziä da quel ch'a mangiävan i porcc; ma negün n'i an deva.
Ma, s'impensand pel se stess, al dget: "Quanti mersenari henn in la cà da mè bap gran bundiänza da pän, e gé i mör da fam!
I 'm voi levä e andä ter mè bap, e ei dgerà: Mè pari, i ha pacää contra 'l Sel e dinänt a té;
E i no son plü degn d'esser nomää tè fì; tràtam pür sc'cu ün di tè mersenari"
A 's levàt, dunch, e nit ter sè bap; e niand, ene da luncc, sè bap la vdèt, e 'n vet cumpasciun, e 'j curand incunter, ä s'è bütat äl sè col e l'ha büciat.
Ma 'l fì dget: "Mè bap, i ha pacää contra 'l Sel e dinänt a té; e i no son plü degn d'esser nomää tè fì"
E 'l bap dget con i sò fämej: "Portè 'l plü bel vasc'tii e l'äl trädge ent, e metèj ün änèl äl sè det, e de lan scärpa ai sè pè
E menàm l'avdèl grass, e mäzzàl, e 'l mangiàm fasgiand bela vita
Perchè ca quest mè fì l'era mort e l'è risüscitää; l'era perz, e l'è trovää"; e i scomanzätan ä stä älégher.
El plü vej di sè fì era fó i cämp, e 's retürnand e niand ver la cäsa, el sentit i son e i cänt.
E clamand ün di famej, al dumandat cur ch'l'era.
E quest el dget: "L'è nii tè frää, e tè bap ha mazzää l'avdèl grass, perchè ca 'l l'ha trovää sän e frisc"
Ma 'l ciapat la rabia, e no volet andà ent; e 'l sè bap, niand fora, a 'l pregat d'andà ent.
Ma 'l respondet e 'l dget con sè bap: "Vé, i ta servi tänci an e mai i no ha mancää äi tè cumand; e tütüna tü no m'hai dacc ün cävret da fà bela vita con i mè amigh
Ma dalunga ca quest tè fì, ch'ha fat andä la sè roba con sc'lètan femna, è nii, tüt i ha mazzää l'avdèl grass"
E 'l bap el dget: "Mè fänsc, tü è adüna pet gé, e tüt la mè roba è tiö;
Ma a 's nit fä bela vita, e stä älegher, perchè aquest tè frää era mort ma l'è risüscitää; l'era perz ma l'è trovää"
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo-Italici, 1853, pag. 42

Una nuvela del Bucasc

I dich donca ca int i temp dal prim re da Cipri, incura ca Goffredo da Bugliun al veva già ciapää la Tera Santa, l'è sücess ca üna sciura da la Guascogna l'è andacia ä fä ün pelegrinagg fin ä la Tomba dal Signur. Int al tornä indree, incura ch'l'è giüda riväda ä Cipri, la s'è imbatüda in certi balossun ch'i j'han facc gran vargogna e vilania. E lee, 'sta dona, la nu 's podeva dä ben; l'ha pansää d'andä dal re e 'j fä lan sè lamentänza. Ma varün i j'han dicc ca la fadiga la füss pardüda, perchè ca 'l re l'era ün om vil e da nagot, ca impè ga gastigä lan ofesa facia äi ältar, a s'an lasciäva fä a lü stess tücc i dì üna per sciort, cunt üna viltà ca l'era propi üna gran vargogna; da maniera ca tücc quei ch'i la vevan ciapäda sü, i j'han fagevan varüna pel svargognää, e inscìa i la sfogävan. Incura ca la sciura l'ha santii quel là, l'ha pers tüt la sparänza da 's pudé vandicä. L'ha però pansää pe 's vandicä ün poo dal sè dolür, da mordar ün zichetin 'stü misarabal re. Scichè lee a j'è andacia danänz bragiand e la diss: "Sciur re, i nü sün mia gnida chilò in la tè prasenza pel la sparänza ch'i abia da gnì vandicäda da l'afrünt ca m'è stacc facc, ma i 't voless soma pragä ca tì 'm digess, pè 'm sodisfä ün poo, cüsa ca tì ti fa ä süfrì i afrünt ch'i ha santii ä dì ch'i 't fan ä tì, e 'nscìa i 'mprendarà forsa da tì ä süfrì cün pazienza la vargogna ch'i m'han facc, ca Dio sa s'i 't la regalass gügient, soma ch'i podess, già ca tì ti lan sa tödel sü inscì ben"
Al re, ca infin in issa l'era stacc indülent e paltrun, l'è giüü 'ncusa ca 's dassdass sü dal son; l'ha scümanzää cün l'afrünt ch'i vevan facc ä 'sta dona, e n'ha facc gran vandeta. E pö, da là inänz, tücc quei ch'i fagevan vargota cüntar l'onür da la sè cürona a i parsaguitäva quant ca 'l podeva.
Giovanni Papanti, parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 631-632

Ligàm de föra

Riferimènt

Luigi Giacometti, Elementi per una grammatica del dialetto bregagliotto di Sopraporta - Menghini (Poschiavo)
Bianconi, S. (1998). Plurilinguismo in Val Bregaglia. Locarno, Dadò
Stampa, G.A. (1934). Der Dialekt des Bergell. Aarau, Sauerländer
Ueila!
Intarvista cunt el Patrick Giovanoli de la redaziun de'l Ueila!

Fónt

↑ I sfrusciadur di Luigi Giacometti

[1] I sfrusciadur di Luigi Giacometti

[1]