Sicilia

La Sicilia ésta dal satèlite; sé èt l'Etna 'n erusiù 'n del 2002

La Sicilia (Sikelía in grech; Sicile in frances) l'è l'ìsola piö granda del Mar Mediteraneo e l'è pò a' öna regiù a statüt ispeciàl de la Repüblica italiana. El President a l'è Nello Musumeci.

Trinacria

La Sicilia l'éra ciamada Trinacria che l'è ü nòm gréch che l' völ dì trè pónte e l' nas da la furma de la Sicilia che l'è pròpe ü triàngol in mès al mar. I trè pónte i è ol capo Peloro a matina (est) apröf a Mesina, ol capo Boeo o Lilibeo di bande de Marsala a sira (ovest) e 'l capo Passero di bande de Portopalo a mesdé (sud).

De èt

Esèmpe de baròch sicilià

I rèscc archeològich gréch, specialmènt la Al di Templi a Agrigento, che l'è Patrimòne de l'Ümanità de l'Unesco.

I méla testimonianse del baròch sicilià che i è 'mpó despertöt in Sicilia e specialmènt a Noto.

L'Etna co i sò 3.000 mèter, la lava e la nif.

I ótre belèse de la natüra e suèrtöt ol mar.

Storia

La Sicilia l'è stacia abitada da i Fenici e da i Cartaginés suertöt ol tòch a sira (est) de l'isola e da i Greci suertöt ol tòch a matina (ovèst) de l'ìsola.

Ol tèmpio grèco de Segesta

Dòpo i guère tra Roma e Cartagine la Sicilia l'è pasada sóta 'l contròl de Roma fina a che i è riàcc i barbari. Gh'è riacc pò i Arabi che i restàc in Sicilia fina al 1060 quando i Normani i à casàcc vià.

Per sücesìù dinastega la Sicilia l'è finida a Federico II, suernominàt stupor mundi, imperadùr del Sacro Romà Germànech Impér che l's'è stabilìt pròpe 'n Sicilia. Ol sò s-cèt Manfredi in del 1266 l'è stacc isconfìt dal Carlo d'Angiò e isé pò la Sicilia l'è dientada angioina e dopo i Angiò gh'è riàcc i Aragonés e i Spagnöi.

In del 1713 la Siclia l'è pasada a i Savoia, pò in del 1718 a l'Austria e in del 1734 ü cadèt da la famèa di Burbù che la regnàa 'n Ispagna, ol Don Carlos, l' conquistà la Sicilia e töt ol süd italia.

A l'època del Napoleù la Sicilia l'è töt chèl che ghe rèsta a i Burbù, desà che 'l süd italia l'è gornàt dal Gioachino Murat.

La dinastia di Burbù la fenès quando in del 1860 l'isbarca in Sicilia ol Garibaldi, i sò mèla e tace óter melér de soldàc piemontés, dòpo che i gh'à dacc öna bèla mà la flòta 'nglésa a sbarcà. Se dis che ol Garibaldi l' sìes stacc ötàcc pò da la Mafia.

Da alùra la Sicilia l'è restada sóta ol Règn e pò la Repüblica Italiana.

Va regordàt che la Sicilia l'à mai soportàt ontéra i dominasiù straniére, basta regordà i Vespri, i méla riólte contra i Burbù, desà che Palermo la ölìa mia stà sóta Napoli, i riólte e la quase guera civìl che gh'è stacc in del 1946 quando col Finocchiaro Aprile e 'l bandìt Giuliano la Sicilia l'à sircàt amò öna ólta de dientà autonoma e 'ndipendenta, ma l'à portàt a cà dóma o' Statüt Ispeciàl.

Etna

In sicilia l' se tróa 'l vulcà piö ólt de töta l'Eüròpa, l'Etna che l'è in Pruinsa de Catania.

Mafia

La Mafia, ciamada pò Cosa Nostra, l'è öna orgnaisasiù de criminai nasida 'n Sicilia e de lé l'è riada 'n töt ol mónt e l'è 'l probléma piö grand de la Sicilia.

Sità de la Sicilia

I pruinse de la Sicilia

• Pruvincia de Palermo (che l'è la capitàl de l'ìsola Palerm)
• Pruvincia de Agrigento (Agrigento)
• Pruvincia de Caltaniseta (Caltaniseta)
• Pruvincia de Catania (Catania)
• Pruvincia de Enna (Ena)
• Pruvincia de Messina (Mesina)
• Pruvincia de Ragüsa (Ragüsa)
• Pruvincia de Siracüsa (Siracüsa)
• Pruvincia de Trapani (Trapani)