Lengua rumagnöla

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El Rumagnö (nom nativ: Rumagnôl) a l'è un lenguagg neulatin, parlaa in Rumagna, in d'una quai part di pruvinz emilian de Bulogna e Ferara, e in de la Repüblega de San Marin. L'è caraterizàa da un gran nümer de cunsunant rispett a l'Italian. Bisogna dì che però gh'hinn un bun nümer de variant: el dialètt de Ravena l'è different de quell de Faenza ecc.

El Dant Alighiee el cunsiderava el center del Rumagnö la citaa de Furlì (Furlè in rumagnö).

Difüsiun

A nord-ovest el rumagnöö el cunfina cui dialet emilian. El cunfin ucidental l'è marcaa dal riaa Sillaro (Selar in rumagnöö), che 'l spartiss la Pruvincia de Bulogna in düü toch: a ovest (Castel San Pietro Terme) se parla bulugnes, a est (Imola) se parla rumagnöö. 'Stu dialet, in la Pruvincia de Bulogna l'è parlaa in set cumün: Imola (Iomla), Castel del Rio (Castel d'e Rê), Mordano (Murdän), Fontanelice (Funtana), Borgo Tossignano (Borgh Tussgnan), Dozza (Dozza) e Casalfiumanese (Casäl Fiumanes).
A nord inveci el cunfin l'è marcaa del fiüm Reno, ultra al qual se parla el ferares.
A süd el cunfin lenguistigh l'è cul Dialet marchesan setentriunal parlàà in di March setentriunal. A bun cünt inflüenz rumagnöö poden vess truvaa anca in del nord de l'Ümbria.
Inultra un temp el rumagnöö l'era parlaa in d'un bel toch de Tuscana, che però adess l'è stada redota a poch cumün: Marradi (Marä), Palazzuolo sul Senio (Palazzol) e Firenzuola (Firenzola) in Pruvincia de Firenze; Badia Tedalda (La Badì) e Sestino in Pruvincia de Arezz. Per de pü, a Firenzuola el rumagnöö l'è parlaa dumà in di fraziun de San Pellegrino, Giugnola e Piancaldoli.

El Rumagnö el porta la sua inflüenza lenguistega anca föra del mund gal-italegh: de fat in d'un quai dialet de l'Ümbria del nord (per esempi a Perügia e a Città di Castello) se poden sentì di carateristegh rumagnö; e l'è istess per i parlà de muntagna de la Pruvincia de Arezz.

Evulüziun funetiga dal Latin

Radis latina	rumagnöö	lumbard
CĂRRU	car	car
CĀRU	chêr	cár
CĀMPU	câmp	camp
PĚDE	pè	pee
DĚCE	dis	des
MĚL	mél	mel
CÆLU	zîl	ciel
GĚNTE, VĚNTU	zént, vént	gent, vent
CĒRA	zéra	cera
CĪCER	zis	sciger
PLĪCA	pìga	piega
TĒGULA	tègia	(padeleta)
BĒSTIA	bèssa	bissa
SĪCCU	sèch	sech
GRĬLLU, MĬLLE	grèll, mèll	gril, mila
PRIMU, VINU	prémm, vén	prim, vin
FRĬCTU	frètt	frit
NŎVU, CŎR, HŎRTU	nôv, côr, ôrt	növ, cör, ort
FŎCU, IŎCU, CŎCU	fugh, zugh, cugh	fögh, giögh, cögh
VŌCE, SŌLE, CRŬCE	vós, sól, crós	vus, sù, crus
CRŬSTA, BŬCCA	gròsta, bòcca	crusta, buca
PLŬMBU, ŬMBRA	piómb, ómbra	piumb, umbria
MŪLU, CRŪDU, LŪCE	mul, crud, lus	mül, crüd, lüs
FRŪCTU, EXSŪCTU, ŪSTIU, PŪLICE	frott, sott, oss, polsa	früt, süt, üss, pülesa
LŪNA, FŪMU, ŪNU	lóna, fóm, ón	lüna, füm, vün/un

I cità püssee impurtant

Latin	rumagnöö	italian
Ariminum	Rèmne	Rimini
Curva Cæsena	Cisäina	Cesena
Forum Cornelii	Jômla	Imola
Forum Livii	Furlè	Forlì
Pisaurum	Pèssre	Pesaro
Ravenna	Ravêna	Ravenna
Sanctus Marinus	San Maroin	San Marino
Sena Gallica	Snigaja	Senigallia
Urbinum	Urbin	Urbino

Esempi de dialet

Una parabula in d'una quai variant del Votcent

Faentin: U 'j fó un sgnor, ch'aveva dû ragäzz: un dé 'e pió pznen u 'j dess: “Bab, dem la mi pärt dla roba ch'a 'm toca!”. E 'e pädar e fé sobit a'e mod d'e fiol. E quand che l'eb e bel e che avû quel che oléva, 'e tos sò, e u 's mess a viazzär a mond, e a divartìsla a pió non poss.
Ravenad: Un om l'aveva dû fiui. E 'e pió zoven d'lor dess a'e päder: “Bab, dasìm la mi pärt ch'a 'm toca!” E ló 'e fasè al pärt. Dop a puc dé e pió zoven, fat 'e fagot, u 's n'andè int un paes lontan, e dasè fond a tot, vivend da gran sgnorazz.
Dialet de Lugo (Ravena): Un om l'aveva dû fiol. 'E pió pznen 'e dess a su pädar: “Bab, dasìm la pärt dla mi roba ch'a 'm toca!”. E ló 'e fasè al pärt tra d'ló dal su sustänz. Da lä a puch dè, mess insen ch'l'avét ogni cósa, u 's n'andè int un pajes luntän, e 'e strascinè tot quel ch'l'aveva int i vezzi.
Imules: Un om l'aveva dû fiuó. E 'e pió zuvnazz u 'j dess: “Bab, deem la pärt dla roba ch'u 'm tocca!”. E ló u 'j fé la partizion dla roba. Dop puoch dé, cstó 'e tuosc só la só pärt, e u 's n'andè in viazz lontan lontan, e 'e dé 'e fom tota la só roba, fasend 'na vita da scausträ.
Furlives: U 'j fop un om ch'l'avè dû fiul. E 'e piò pecul 'e giè a'e su bab: “Bab, ch'a nu 'm dasì la pärte 'd quel ch'u 'm toche?” E ló u 'j la dasè. Dopo a quäich dé, 'e piò pecul, racolt ch'l'avè tot quel ch'e su bab u j'aveva dä, e tuss só, e l'andèp int un pajes luntan, e ilè u 's strusciè ignaquäl, mnänd una vite da baracon.
Rimines: J'era un zert om ch'l'aveva dô fiol. 'E più pznein d'lór 'e dess m'e pädre: “Bab, dasìm la pärta dla roba che 'm toca!”. E 'e sò bab 'e sparté la roba, e 'e 'j desè su pärta. E dop poch giorne e mané tot 'ni cosa st'fiol più pecul e 's mité in viazz, e l'andasé t'una zità da luntän, e ilà 'e strusciò tot la su roba, vivend cun un grän luss.
Dialet de Cervia: Un zert om aveva dû fiul. 'E più zovan dess a'e pader: “O bab, dasìm la part ch'a 'm toca 'd mi porsion!” E ló 'e fez ai parti fra i dû fiul. Dop poch gioran fasè fagot 'e più zovan 'd tot ai su coss, e u 's portò vagand in lontan paes, dov'e strussiò tot al sò sostanzi, tnend una vita lussuriosa.

La deciaraziun di dirit de l'om in Sanmarines

Tot i esseri umän i nass lebri e cumpagn in dignità e diret. Lou i è dutid ad rasoun e ad cuscinza e i ha da operä, ognun t'i cunfrunt at chii ilt, sa sentimint ad fratelänza.

El Pader Noster

Dialet de Imula

Päder nostar, che 't sé in zel,
ch'e seia santificä 'e tu nom,
ch'e vegna 'e tu regn,
ch'la seia fata la tu vuluntä,
tänt in sel cumpägn in tera.
Dass 'e nostar pän tot i dé,
scanzela i nostar debat,
cumpägn che nó a fè cun i nostar debitur.
No fäss cascä in tentazion,
e täss luntän da tot i mäl, amen.

Dialet de Faenza

Nostar bab, che 't sì 'n zil,
ch'e seia santificä 'e tu nom,
ch'e vegna 'e tu regn,
ch'la seia fata la tu vuluntä,
tant in zil, acsè in tera.
Dass 'e nostar pän tot i dé,
scanzela i nostar debit,
cum nó a fasé cun i nostar debitur.
No fäss cascä in tentazion,
e täss luntän da tot i mäl, amen.
[1] Arqiviad qé: [2]

Pruverbi

Dop avé dbû, ignun vô dì la su.
Dai do ch'la pessa e lassa ch'la patessa.
'E Signor dla muntagna u li fa e pù u li acumpagna.
I baioch i fa 'ndä l'aqua d'insó.
Indov ch'u 's magna, u 's ragna.
La dona l'è come l'arenga: l'è bona, ma u 't fa murèi.
La piadena s'al parsat a la piäs un po' m'a tot.

it.wikiquote

Dividëm da bun fradê: a té la cagna e a mé 'e pursel. S' t'ha paiura ch'a t'ingana, a mé 'e pursel e a té la cagna.
L'è mej avè 'e cul sän sot i calzun rot che i calzun sän sovra 'e cul rot.
'E fugh, la tävla e 'e let i fa impigrì la zenta.
'E väl pió 'na bona fazza che 'na pussion.
Ad carneväl, ogni burla väl.
'E sbaglia nänca 'e prit a d' la messa.
Donca donca, par fär 'e murador u 'j vò la conca.
Erchbalen da cant dla sera 'e fa ars'ciarä la vela, erchbalen da cant de la matena 'e fa rimpì la psculena.
Contra i pinsir un gran rimedi l'è 'e bichir.
L'aqua la fa mäl, 'e ven 'e fa cantä.
Una bona bvuda la 't fa rompar mej l'äria e la 't fa vdé 'e mond pió bel.
Fa' quel che dis 'e prit, ma non quel che fa!
Quand che al nuval al va a Bulogna, 'e piov ch'u 'n s'vargogna.
Chi dscur a tävla e t'al let, l'è un mat perfet.
Chi ch'u n'ha, u 'j da, chi ch'u 'n n'ha a i guärda.
I parint i è cume 'e pess, dop tre dé i pozza.
La pulizia la sta ben d'impartot, a l'infura d'e portafoj.
A lavurä s'la vanga e s'e badil, u 's magna poch e u 's cäga stil.
L'è mej un mort ad cäsa che un marchigiän s'la porta.
L'è mej campä un dé da lion che zent da pigra.
Da chi trop spess i va a cunsä, bsogna sempra difidä.
Pri campä sän, bsogna psä spess come i cän.
La sera urs, la matena ärs.
La sera leun, la matena quaun.
Mej puzzä 'd ven che 'd zera.
Se 't vò perd un amigh, vein poch bob e legna 'd figh.
In cumpagnia l'ha tolt moj anche un frä.
Chi 'n pessa in cumpagnia, l'è un lädri e 'na spia.
L'erba cativa la 'n mor mai.
Se t'an cägh, t'cagherè, se t'an pess, t'murirè.
Se ta t'incazz, t'fé dopia fatiga.
I sold l'è come i dulur, chi j'ha i s'i ten.
Remin da navigä, Cesena da cantä, Furlé da balä, Ravena da magnä, Lugh da imbrujä, Jemula da fä l'amor.
'E sgnor 'e magna quand ch'l'ha fam; 'e puret quand ch'u n'ha.
La nebia e i prit i 'n fa mai viazz par gnint.
Chi ch'l'è sculazzä da la nebia, u 'l sculazza änca 'e vent.

dialettando.com

Gramatiga

I leter de l'abecee

I leter che gh'ha minga spiegaziun se prunüncien cumpagn del curispundent lumbard.

a
- à: son avert
- â: son nasal (dopu m, n, gn)
b
c
d
e
- ë: son multu avert, che in certi zonn el va vers la a.
- è: son avert
- ê: son saraa che 'l tend vers la a.
- é: son saraa bel slungaa
f
g
- gh: cumpagn del lumbard denanz a i, e. Püssee dulza de la gh lumbarda in finala.
h
i
- ì: acent tonigh
- î: son nasal
j
l
m: in di terminaziun nasai l'è semimüda
n: in di terminaziun nasai l'è müda, föra che dopu la ô.
o
- ò: son avert
- ö: son semiavert cun terminaziun evanescent (dunca minga 'me la ö lumbarda, piemuntesa o piasentina)
- ô: son saraa che 'l tend a la u. Denanz a n el gh'ha un son nasal.
p
q
r
s
- ş: son cumpagn de la s de rösa
- s-c: son cumpagn de s'c
t
u
v
z: son dür cumpagn de la z de atenziun in del lumbard setentriunal
- ź: son dulz, cumpagn de la z de zücher in del lumbard setentriunal

I articul

Articul determinativ singular
- Mas'c: 'e/l'
- Feminn: la/l'
Articul determinativ plüral
- Mas'c: i/j
- Feminn: al/agli
Articul indeterminativ singular
- Mas'c: on
Feminn: onna
Articul indeterminativ plüral
- Mas'c:
- Feminn:

I sustantiv e i sò plürai

De norma al singular i nom maschil finissen per cunsunant e quei feminil cun la letera a.
Per el plüral i rob hin püssee cumplicaa.

Nom maschil cun la a 'centada:
- Can => chen
- Gatt => ghett
- Car => chêr
- Ann => ènn
- Cumpagn => cumpegn
Nom maschil cun la e averta 'centada
- Pèzz => pézz
- Prê => prë
- Mès => mis
Nom maschil cun la e sarada 'centada
- Cavéll => cavéll
Nom maschil con la o acentada
- Òcc => ócc
- Anvód => anvùd
- Òrt => urt
- Mónt => munt
- Óss => òss
- Öv => ôv
Nom maschil cun la i o la u acentada
- Prit => prit
- Frut => frut
Nom feminil che finissen in a
- Éla => él
- Pèrta => pêrt
Nom feminil che pudrien avègh di ambiguità cul plüral maschil
- Êva => êvi
- Furmiga => furmighi
- Amiga => amighi
- Zovna => zovni
Nom feminil cun particular grüp cunsunantigh a la fin di parol
- Èrma => èrum
- Serva => seruv

I verb

Verb vess (ëssar/èssar/essr/ess)

Indicativ present

Imula	Ravena	Lugo	Fusignano	Rimin	Riccione
mé a só	mé a só	mè a sò	mé a sò	mè a só	mé a só
té 't sé	té 't sì	tè 't cì	tè a 't cì	tè 't cè	té 't zì
ló l'è	ló l'è	lò l'è	lò l'è	ló l'era	ló l'è
nô a sé	nô a sén	nò a sèn	nó a sè	nun a sèm	nóun a sém
vuitar a sii	vô a sii	vó a sii	vó a sii	vujèlt a sii	vuélt a sii
luitar j'è	lô i è	ló i è	ló i è	lór i è	lór i è

Indicativ imperfet

Imula	Ravena	Lugo	Fusignano	Rimin	Riccione
a séra	a séra	a séra	a séva/séra	a sèra	a séra
't siri	't sirtia	't siria	't sivtia	't certe	't zérie
l'éra	l'éra	l'éra	l'éra	l'èra	l'éra
a ségna	a sèrmia	a simia	a simia	a sèrmie	a sérmie
a siri	a sirvia	a sivia	a sivia	a sèrvie	a sérvie
i éra	i éra	i éra	i era	i èra	i éra

Indicativ fütür

Imula	Ravena	Lugo	Fusignano	Riccione
a srò	a sarò	a srò	a srò	a sarò
et saree	't saree	't sree	't sree	't zarè
'e sarà	'e srà	'e srà	'e srà	'e sarà
a sree	a sarén	a srèn	a srè	a sarém
a srii	a sarii	a srii	a srii	a sarii
i srà	i srà	i srà	i srà	i sarà

Vus curelaa

Ligam de föra

Wikipedia

Cunsültee la edizziun də la Wikipedia in [[:{{{code}}}:|{{{lengua}}}]]