Chímica

Chest artícul al è scrivüü in lumbaart, con la grafia LSI.

Quella vus chi la gh'ha minga di funt u hin trop poch. Per piesé, giunta di funt a la vus. Insì de vegh un'idea de tücc i olter vus senza font, vardii chì.

La chímica a l'è la scénza ca la stüdia la cumpusizziun e i reazziun de la matéria.
A vardà chèla definizziun chí, al paar ca g'è minga un cunfín bèll ciaar tra la chímica e la física; de sòlit sa cunsíderenn cumè chímich i fenòmen ca riguàrdenn i cambiameent de ligàmm chímich tra i difereent cumpuneent de la matéria.
A scaar püssee piscinítt de quii de l'àtum sa va deent in del dumíni de la física (física nücleaar, física dii partisèj).
In tütt i mòdi, sa pö dí ca la física la tègn deent la chímica.

Stòria

La stòria de la chímica la cumença in de la preistòria, quaant a l è staa descuveert ul fööch, 40.000 ann fà: e l'è pròpi duperaant ul fööch ch'al s'è pudüü cumincià, cunt ul princípi dii teemp antích, a laurà i metàj, ca gh'érenn de vèss tiraa föra da i mineràj natüràj. De menemàn ch'al sa nava inaanz, a vegnéven descuveert ul véder e i primm leech metàlich, cumè l utún.

Invèr ul sécul IX primm de Criist la nasséva, in de la cità de Lissàndria d'Egítt, l'aart cunsiderada la màma de la chímica: l'alchímia. I alchimiist érenn dree, al paar, dumè a cercà la manéra de vultà i metàj nurmaal in òor (cunsideraa ul metàll perfètt); ubietiif secundàri a érenn truà la préa filusufaal, fabricà la panacea üniversaal (una spéci de medesína per guarí tütt i maladii) e creà la vída.
Anca sa i alchimiist i gh'éren di ubietiif impussíbil, e ga curéven adree cunt dii métud ca gh'éren pròpi nigútt de scentífich, in dii sécul ann metüü insèma un patrimòni de cunusceenz fisc gròss (suratütt elemeent, cumpòost chímich e maneer de fabricàii).

In del Renassimeent, Paracèls, cunt i sò ricerch de medesína, l'è cunsideraa ul pà de la chímica mudèrna; da chèl mumeent lí i stüdiuus de chímica ann descuveert un muntun de cumpòost chímich difereent e perfezziunaa sémper püssee i tècnich per utegní i difereent mulécul.

In dii teemp mudèrn sa fann dii gròss pass inaanz:

in del 1869, Dmitri Mendelejev al büta giú la prima taula periòdica mudèrna, ca la cuntègn tütt i elemeent cugnussüü in dii chii teemp lí;
in del 1913, Niels Bohr al püblica ul sò líber cunt la strutüra de l'àtum;
in del 1926, ul físich Erwin Schrödinger al püblica un ólter mudèll de l'àtum, duperaa anca al dí d'incöö;
1959, ul Watson e ul Crick a ríven a capí cumè l'è faa ul DNA, ul quadrèll fundamentaal de la vída in sü la Tèra.

I lègg de la chímica

Legg de la cunservasiun de la masa
Legg de la cunservasiun del'energia
Legg di prupursiun definii
Legg di prupursiun mültipl
Legg del'asiun de masa
Legg di gass perfett
Legg del'Hess
Legg del Gay-Lussac
Legg del Van der Waals
Legg del Dalton
Legg del'Henry
Principi del Le Chatelier

Divisiun de la chímica

I bròch principàj de la chímica a inn:

la chímica física, ca la g'à cumè ugètt ul stüdi dii lécc físich aplicaa a i sisteem e a i prucèss chímich;
la chímica analítica, ca la stüdia i maneer per analizà i difereent materiàj per capí cum'inn faa e la strutüra ca g'ann;
la chímica urgànica, ca la g'à cumè argumeent de stüdi i cumpòost del carbòni;
la biuchímica, ca la stüdia la chímica dii sisteem viveent
la chímica inurgànica, ca la descríff e la stüdia i elemeent chímich e i cumpòost inurgànich.

Indüstria chímica

L'indüstria chimica l'è un'impurtanta atività ecunomica: incö materiai sgresg cume l'oli, el gass natüral, l'aqua, l'aria, i metai e i minerai, a hinn trasfurmaa in püsee de 70000 prudott.