Museum Gherdëina

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

La Cësa di Ladins a Urtizèi

Ol Museum Gherdëina in ladì, cioè ol Müzéo de la Al Gardéna, l’è ü müzéo etnogràfech che l’ se tróa in del cör de Urtizèi 'n Ladinia, ol paìs piö ‘mportànt de la Al Gardena. L’è stai fundàt dal sciùr Robert Moroder e l'è stai dervìt fò ol 6 de Óst del 1960 in de la Cësa di Ladins, che in Gardenés, ol Ladì parlàt in de la Al Gardéna, l’ völ dì la Cà di Ladì.

La Cà l’è stàcia fàcia sö da l'Union di Ladins de Gherdëina, che la ölìa fal dientà la cà de la cültüra di sich alàde ladinee di Dolomìti, de fati in de la Cà di Ladì, insèma al müzéo gh’è ach la bibliotéca, specialisàda sö la lèngua, la stòria e la cültüra ladina, gh’è öna sala per i manifestasiù e i laùr teatrài e gh’è po’ ach ol vècc istöde de la Radio Ladin de Gherdëina.

I colesiù del müzéo i è stàcie sistemàde sö dù pià e s'pöl dì che i gh'à sèt argomèncc principài de 'nterès:

• i scültüre de lègn che i và dal méla e sich (sécol XVI) al méla e nöf (sécol XX),
• i quàder di piö famùs pitùr del pòst,
• i zögàtoi de lègn de öna ólta,
• i minerài e i fòsili di Dolomiti,
• i animài e i piante alpìne,
• i ritroamèncc archeològich del teritòre gardenés,
• la móstra e 'l archìvi Luis Trenker.

Atività e stöde

Ol Müzéo de la Al Gardéna l' pórta 'nàcc di progècc de ricérca sö la scültüra 'n lègn gardenéza, sö i masi gardenés de öna ólta e sö la urnitologéa; fò sura l' té de cüra l'archìvi del Luis Trenker, l'archìvi digitàl de la Radio Ladin de Gherdëina e l'archivì digitàl di laurà del pitùr Josef Moroder-Lusenberg.

I è dré a progetà de bèl nöf töta l'area del müzéo.

Ingrès

In del iscalù d'ingrès gh'è tacàt vià 'l crucifése de lègn sculpìt in stil espresiunìsta da i dù scultùr gardenés Vinzenz Peristi e Batista Walpoth in del 1932, crucifése che öna ólta l' se troàa sö söl mut Seurasass (2025 méter).

De grant interès ol quàder del Josef Moroder-Lusenberg che l'ghe fà èt com'érel ol paìs de Urtizèi in del 1860.

Sàla Ü

Ol prezépe baròch de la céza de San Giàcom

In de la prima sala gh'è di scültüre pregiàde e rare che i è del presépe del sécol XVII e i è stàce fàce sö da i prim scültùr de la famèa Trebinger

Gh'è pò ach i scültüre uriginài del la céza de San Giàcom de Urtizèi, la céza piö ègia de töta la al, portàde al müzéo dezà che ché i è piö al sigür, menimà in de la céza i è stàce metìde di còpie. Se pènsa che i scültüre uriginài del la céza de San Giàcom i sìes del Melchiorre Vinazer (1622-1689) e del Cassiano Vinazer (1710-1789), che i vé de öna famèa de scültùr de gran talènt che l'à dominàt la scültüra 'n lègn de la al per dò sécoi 'nfina al 1817, quando gh'è mórt l'öltem di Vinazer a Toledo 'n Spagna.

Fò sura in de la prima sala gh'è ach la pala de l'altàr de San Giàcom co la sömeànsa de la Madóna col S-cetì, ol San Giàcom e 'l Sant Enrico pitürada dal Franz Sebald Unterperger de Cavalese 'n del 1751.

Sàla Dù

In de la prìma edrìna se tróa di figüre religiùze de l'època di prim scültùr gardenés (scöla Vinazer); in di ótre edrìne s'pöl vèt pròpe tace ezèmpe de arte sacra, piö nömerùze in di prim sécoi de la scültüra gardenéza (XVII e XVIII), ma ach tace ezèmpe de scültüra mia religiùza: alegorée, animài, caricadüre e pórta eròi che i và dal sécol XVIII 'nfìna a la metà del sécol XX.

La colesiù de i 120 òpere de l'iscültùr Albino Pitscheider (1877-1962)la gh'à ü grant valùr artìstèch s'pöl dì l'istès per la colesìù de scültüre del Luis Insam. Ol müzéo l' gh'à ach öna figüra 'n gès de la Santa Filomena, facia dal Johann Dominik Mahlknecht (1796-1876), l' uriginàl l' se tróa 'n de la céza de Saint Germain l'Auxerrois a Parigi.

Gh'è pò de èt ol Crést de Vallunga che l'è stai sculpìt sö fò de la al, dezà che l'è del sécol XVI, prìma cioè che se tachès a laurà 'l lègn in de la Al Gardéna.

Sàla Trì

In de la tèrsa stànsa gh’è de èt la colesiù, pròpe bèla grànda, de minerài e fòsili troàcc in de la Al Gardéna e ‘n di mucc lé ‘ntùren.

La colesiù palentològica la mèt insèma fòsili de töcc i tìpi di Dolomìcc de la Al Gardéna e de la Al de Fasa , fòsili che i è de l'època del Permià, del Triàsech, del Giüràsech e del Cretàceo per ü perìodo de tép che l’ và da 290 a 65 miliù de agn fà).

Tra i fòsili piö ‘mportàncc de èt, gh'è 'n ùrden de tép:

• chèl che l’ rèsta d’öna piànta ciamàda Ortiseia leonardii Florin, che l’è de l’època del Permià de mès (290-260 miliù de agn fà), che la s’è conservàda in di Arenàrie de la Al Gardéna per carbonizasiù;
• tace naütilòidi troàcc in de la formasiù a Bellerophon del Permià söperiùr; piö ‘mportàncc amò e sèmper in chèsta formasiù i è stai troàcc ach ol calch natüràl e l’urma del pès Archaeolepidotus leonardii che i s’è conservàcc sèmper per carbonizasiù;
• l'impresiunànt ischèletro d’ün itiosàüro, animàl de mar lónch piö o méno sès méter, troàt in del 1968 dal Hans Comploj e dal Meinhard Strobl dèt in di stràti de Fodom; ol müzéo ‘l mèt ‘n móstra, sèmper del tép del Triàsech söperiùr, ach i corài e i molüsch gasteròpodi e lameibrànch; i ótre edrìne i è töte per i diferèncc tipi de amonìti di Marne del Puez (Cretàceo inferiùr,130 - 95 miliù de agn fà).

La sesiù dedicàda a i minerài la tìra ‘nsèma töcc, ma pròpe töcc, i minerài troàcc in de la al e sura de töt l’è ‘nteeresànt èt i minerài del pòst che i se tróa dóma ché, i minerài de l'Alp de Siusi e i famùs geodi de Tiso, sènsa desemtegà chèi che i vé da fò de la al compàgn de l’ametista, del sólf, de la apofilite e di cristài de quars piramidài.

Sàla Quàter

Öna pöòta gardenéza del mèla e òt (1800)

Al segónt pià gh’è de èt la Tila quaresimàl,öna tìla pròpe particolàr, che la è da la céza de San Giàcom e l’è del 1620 – 30 e ‘n del sò gèner l’è l’öltima restàda ‘n töt ol Süd Tiról.

Gh’è pò ‘n móstra öna gran bèla colesiù de zögàtoi gardenés in lègn, che ì è stai fai sö in val a partì dal i prim agn del méla e sèt (1700). Tra töcc i zögàtoi i signa fò per importànsa i pöòte gardenéze che i è de töte i mizüre e che i vegnìa endìde ‘n töt ol mónt.

La móstra de pitüra l'à met ‘nsèma i òpere del famùs pitùr ladì Josef Moroder-Lusenberg (1846-1939) e di óter artìsti del pòst.

A la fì se tróa, sèmper al segónt pià, ach la part dedicàda a l’archeologéa con i tànce repèrcc preistorèch, ‘ndóe gh’è ach öna sfìlsa de arnés facc a mà de préda de sèlce e de cristàl de ròca che i è stai troàcc a Plan de Frea di bande de Pas Gardéna e che i ghe permèt de stabilì che l’insediamét preistòrech l'éra del 7000-5500 prima del Signùr. Gh’è ach la colesiù de arnés de bróns e de fèr troàcc söl Col de Flam di bande de Urtizèi (La Tene, ca. 400-15 a.C.).

Ü tochelì de pòst l’è stai lasàt ach per ol Luis Trenker, scalatùr, atùr, scritùr e regìsta nasìt a Urtizèi e s’pöl vèt i sò laùr personài e i docümèncc del sò laurà de artìsta.

Püblicasiù portàde 'nacc dal Müzéo

• Pàder Viktor Welponer, Edgar Moroder, Reimo Lunz, Adolf Kostner, Johann Moroder, Rudolf Moroder Rudolfine, Rita Stäblein, L Museum de Gherdëina - La Val Gardena e il suo Museo Storia – Arte – Natura, 1985.
• Rudolf Moroder Rudolfine (tradüsiù 'n ladì e 'n italià del Roland Verra), Albino Pitscheider 1877-1962 Sculteur y maester - Bildhauer und Fachlehrer - Scultore e insegnante d’arte, 1987.
• Nicolò Rasmo, Gli scultori Vinatzer. Origini dell’attività scultorea in Val Gardena (co la colaborasiù del Juan Nicolò Castro, Toledo) Ortisei, 1989.
• Rita Stäblein e Robert Moroder (co la colaborasiù del Stefen Dell’Antonio-Monech e del Otto Senoner), La vedla chiena de Gherdëina - Altes Grödner Holzspielzeug - Il giocattolo in legno della Val Gardena,1994.
• Sen. Cristl Moroder, Rudolf Moroder Rudolfine, Danila Serafini, Ludwig Moroder 1879-1953 Sculteur y Maester, Bildhauer und Fachlehrer, Scultore e insegnante d'arte. Ortisei 2003.
• Lucio Rosa, DVD L Museum de Gherdëina. Testimonianze di una valle dolomitica, 1997.
• Anton Markart (con öna 'ntrudüziù de la Paulina Moroder) La tela quaresimale della Val Gardena.
• Eva Gadner, Gert Amman, Peter Weiermair, Josef Moroder Lusenberg, Bera Sepl da Jumbierch, Editùr: Istitut Ladin Micura da Ru, Museum Gherdeina, Südtiroler Kulturinstitut 2009. ISBN 978-88-8171-085-0

Per saìn de piö

Per saìn de piö söl müzéo, sö la stòria, la cültüra e la natüra de la Al Gardéna s'pöl dà ön ögiàda söl sito del müzéo.

Per mètes 'n contàt col müzéo

• Indirìs Via Rezia 83 - 39046 Ortisei (BZ)
• Telèfono 0039 - 0471 797554
• Fax 0039 - 0471 789798
• Méi info@museumgherdeina.it