Max Planck

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Max Karl Ernest Ludwig Planck (Kiel, Germania, 23 de abril del 1858 – Göttingen, Germania, 4 de utùer del 1947) l'è stat en fìzich todèsch cunsideràt el fondadùr de la teoría quantìstica e insidùr del Prémio Nobel per la Fìzica 'ndèl 1918.

Biografía

Planck de zùen quan che l'ìa stüdènt (1878)

Planck el vignìa de 'na famìa conde 'na gran tradisiù académica: el sò bisnóno Gottlieb Jakob Planck (1751-1833) e 'l sò nóno Heirich Ludwig Planck (1785-1831) i è stacc profesùr de teologìa a Göttingen, sò pàder Wilhem Johann Julius von Planck (1817-1900) l'ìa profesùr de dirìt a Kiel e Mònaco, sò zìo Gottlieb Karl Georg Planck (1824-1910) l'ìa ach en giürìsta a Göttingen e giü dei pàder del Còdes Civìl de la Germania.

Max l'è nasìt ai 23 de Bril del 1858 a Kiel, fiöl de Julius Wilhem e de Emma Patzig (1821-1914) che lìa la sò segónda spùza. El gh'ìa quàter fredèi (Hermann, Hildegard, Adalbert e Otto) e du fredelàster (Hugo e Emma), fiöi de sò pàder co la prìma moér. El g'ha pasàt a Kiel i sò prim agn prìma che la sò famìa la se trasferìes a Mònaco, 'n Baviera. Lé 'l g'ha stüdiàt al Maximiliansgymnasium. I sò compàgn de clas i éra fiöi de le famìe 'n vìsta de Mònaco. A sédez'agn el g'ha utignìt el sò Schulabschluss cioè 'l diplóma. Dàto che 'l dàa sègn de éser portàt per la müzica (el sunàa l'orghen, el piano e 'l violonsèl), per la filologìa clàsica e per le scènse, l'è stàt endèi döbe quan che s'è tratàt de catà fò l'orientamènt académich. Quan che 'l g'ha cunsultàt el profesùr de fìzica Philipp von Jolly chèsto 'l g'ha rispundìt che 'n fìzica töt l'esensiàl l'ìa zabèla stat scuprìt, e che restàa póch büs de stopà, edèa chèsta cundividìda pò a de divèrsi óter fìzich del tép. Planck però 'l vülìa mìa scopréser móndi nöf ma capéser i fondamèncc de la fìzica isé a la fì el decidarà per chèsta matéria.

Planck el s'è iscriìt per el córs del 1874/75 a la Facoltà de Filozofìa de l'üniversità de Mònaco. Lé, sóta l'ala del profesùr Jolly, Planck el g'ha portàt aànti i sò esperimèncc (per ezèmpe sùra la difuziù de l'idrògeno a traèrs del platino calt) prìma de 'nderesà i sò stüde vers la fìzica teòrica. Óltre che stüdià, l'è stat apò a mèmber del còro de l'üniversità endóche 'ndèl 1876/77 el g'ha cumpunìt 'n operèta col tìtol de «Die Liebe im Walde» e 'ndèl 1877, ensèma conden quach óter compàgn de scöla, en viàs en Italia. El g'ha vizitàt Venésia, Firènse, Gènova, Pavia, el lach de Cóm, chèl de Lügà, el Lach Magiur, Brèsa e 'l Lach de Gàrda.

El córs del 1877/78 el l'ha fat a e Berlìno, a l'Üniversità Friedrich-Willhems, endóche 'l g'ha risiìt le lisiù de fìzich famùs come Hermann von Helmholtz e Gustav Kirchhoff. Del Helmholtz el g'ha dit Planck che l'ìa mìa brào a preparà i sò stüdèncc, che 'l seghetàa a cambià chel che 'l scriìa a la lavàgna e che 'l sömeàa pò a lü stöf compàgn dei stüdèncc che la scultàa. El rezültàt l'ìa che poch dei stüdèncc i restàa 'n clas. A la fì 'n restarà apéna tré, e Planck l'ìa giü de chèsti, ensèma al Rudolf Lehmann-Filhés che dòpo 'l deentarà atrònomo. Envéce del Kirchhoff el dizìa che i sò córs i éra preparàcc con cüra, ma che de spès i parìa sènsa stìmol e monòtoni, e che i stüdèncc i amiràa l'oradùr e mìa el discórs che 'l fàa.. Con töt che la sò upiniù come profesùr l'ìes mìa granchè bùna, col Helmholtz el g'ha ligàt estès 'na bùna amicìsia. A chèl tép lé 'l s'è dedicàt de per sò cönt apò a stüdià l'òpera de Rudolf Clausius, del qual l'amiràa el sò discórs, ciàr e fàcil de comprènder, sùra i prensépe de la termodinàmica. L'è stat sö chèsta matéria che 'l g'ha lauràt per preparà la tézi de duturàt, che g'harà per tìtol «Über den zweiten Hauptsatz der mechanischen Wärmetheorie» (Sùra 'l segónt prensépe de la termodinàmica) e che 'l g'ha prezentàt endèl 1879 a Mònaco quan che 'l gh'ìa 21 agn. L'è pò turnàt a Mònaco 'ndèl 1880 per fà 'l profesùr a l'üniversità. Endèl 1889, l'è turnàt a Berlino, endóche 'nfìna al 1892 l'è stat diretùr de la càtedra de fìzica teòrica.

Del 1905 'nfìna al 1909, Planck l'è stat a la cundusiù de la Deutsche Physikalische Gesellschaft (Società Todèsca de Fìzica). Endèl 1913, el s'è mitìt a la diresiù de l'Üniversidad de Berlino. Endèl 1918 el g'ha risiìt el Premio Nobel per la Fìzica per la scopèrta de la mecànica quantìstica. Del 1930 'fìna al 1937, Planck el g'ha dirigìt la Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (KWG, Società del Imperadùr Guglièlmo per l'aansamènt de la scènsa).

Endèla Segónda guèra mondiàl, Planck el g'ha sercàt de convìncer Adolf Hitler de perdunà i scensiàcc ebrèi. Dòpo la mórt del Max Planck, ai 4 de utùer del 1947 a Göttingen, la KWG la g'ha cambiàt el sò nòm e l'è deentàda Max-Planck-Gesellschaft zur Förderung der Wissenschaften (MPG, Società Max Planck).

Le scopèrte de Planck, che i è stàde verificàde piö tàrde de óter scensiàcc, le g'ha segnàt l'inìsio de 'n camp töt nof per la fìzica, cunusìt come mecànica quantìstica e i è stàde 'na bàze fondamentàl per le ricérche en matérie come l'energìa atòmica. El g'ha capìt endèl 1905 l'impotànsa de le edèe sùra la quantificasiù de le radiasiù eletromagnétiche spiegàde de Albert Einstein, col qual el g'ha colaboràt endèla sò cariéra.

La teurìa quantìstica

Planck el g'ha ideàt la teorìa dei quànti, che 'nsèma a la teorìa de la relatività de Einstein l'è giü dei pilàster de la fìzica del dé d'encö.

Endèl 1900 Planck el g'ha rindìt püblica la sò ipòtezi endèla qual el dizìa che i scàmbe de energìa endèi fenòmeni de emisiù e de asorbimènt de le radiasiù eletromagnétiche i söcét en fùrma discréta (en prupursiù a la sò frequènsa de uscilasiù, segónt 'na costànt üniversàl), e mìa 'n fùrma cuntìnua, come la dizìa 'nvéce la teurìa eletromagnética clàsica.

Endèl 1901 Planck l'è pasàt de l'ipòtezi a la Teurìa Quantistica éra e pròpia, segónt la quàla i àtom i sorbés e i emèt radiasiù 'n maniéra discuntìnua, per pachècc de energìa (ciamàcc "quànti"), cioè quantità de energìa finìde e discréte. Isé pò a l'energìa la pöl véser pensàda e reprezentàda, isé come la matéria, sóta fùrma granulùza: i "quanti" se pöl pensài apùnto come se i fös dei granì de energìa indivizìbii.

La sò teurìa la g'ha fat vènser el prémio Nobel per la Fìsica 'ndel 1918.