Johannes Kepler
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
Johannes Kepler (nasìt a Weil der Stadt, en Germània, ai 27 de dezèmber del 1571 - mórt a Ratisbona, Germània, ai 15 de noèmber del 1630), cunusìt de sòlet col nòm de Kepléro, l'è stat 'na figüra fondamentàl de la revulusiù scentìfica. Astrònomo e matemàtich todèsch, cunusìt suratöt per le sò Légi sùra 'l müimènt dei pianéti sö 'n òrbita entùren al Sul. L'è stat en colaboradùr de Tycho Brahe, che 'l sostetöesarà come matemàtich imperiàl de Rodólfo II.
Biografìa
[Modifega | modifica 'l sorgent]Kepler l'è nasìt endèna famìa de religiù catòlica protestante luteràna, che stàa 'ndèla cità de Weil der Stadt endèl Baden-Württemberg. El sò nóno l'ìa stat el sìndech de la cità, ma a l'época che l'è nasìt Keplero, la famìa l'ìa 'n decadènsa. Sò pàder, Heinrich Kepler, l'ìa 'n mersenàre del ezèrcit del Dùca de Württemberg e sicóme che l'ìa quàze sèmper en campàgna militàr, a la sò cà el restàa póch.
Sò màder, Catherine, la mandàa aànti 'na locànda, ma la fàa apò la guaridùra e l'erborìsta, chèste atività piö 'n nacc endèi agn le ghe costarà l'acüza de éser 'na strìa. Kepléro, nasìt sitimì, el g'ha patìt töta la vìta de 'na salùte dèbola. A tré agn el g'ha ciapàt sö 'l vaiòlo, e come conseguènsa ghe restarà 'na vìsta mìa tat bùna. Nonostànte la sò salùte però, l'è stat en pipì desedàt che ghe piazìa 'mpresiunà i viazadùr che se fermàa a la locànda de sò màder co la sò braüra e 'l sò talét en matemàtica.
A fà nàser l'enterès de Kepléro per l'astronomìa g'ha aidiàt apò i sò genitùr: quan che 'l gh'ìa sich agn, i l'ha portàt a éder la cométa del 1577; piö tàrde 'l lasarà scriìt che sò màder la l'éra portàt söndèn dòs per vidìla. A nöf agn sò pàder el ghe fà éder la eclìsi de lüna del 31 de zenér del 1580, e apò a ché 'l regordarà che la Lüna la parìa bastànsa rósa. Keplero piö tàrde 'l stüdiarà 'l fenòmeno e 'l darà la spiegasiù endèn giöna de le sò òpere òtica.
Endèl 1584, el và 'ndèl Seminàre protestànt de Adelberg e du agn piö tàrde, al Seminàre superiùr de Maulbronn.
L'oté lé 'l sò diplòma de fì dei stüde e 'ndèl 1589 el cumìncia a stüdià a l'università de Tubìnga. El sò profesùr de matemàtica, l'astrònomo Michael Maestlin, el g'ha 'nsegnàt el sistéma eliocèntrich de Copèrnico, matéria che 'l riservàa apéna per i sò stüdèncc piö brài.
Endèl 1615, sò màder, che alùra la gh'ìa 68 agn, la vegnarà acüzàda de éser 'na strìa. Kepléro, sigür de la sò inocènsa, el pasarà sés agn a difindìla deànti ai tribünài. Sò màder la pasarà 'n an seràda sö 'ndèla tór de Güglingen e la vegnarà liberàda ai 28 de setèmber del 1621. Endebulìda per i agn dür dei procès de la prizù, la mörarà sés més dòpo.
Keplero el mörarà endèl 1630 a Ratisbóna, en Baviéra, a l'età de 59 agn.
Endèl 1632, endèla Guèra dei Trent'Agn, l'ezèrcit svedés el desfarà fò la sò tómba e le càrte dei sò stüde le narà perdìde 'nfìna al an 1773. Recüperàcc de Caterìna II de Rüsia, adès i se tróa al Oservatòrio de Pulkovo a Sanpietrobùrgo.
Òpera Scentìfica
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Dòpo ìga stüdiàt teologìa a l'università de Tubìnga, inclùzo l'astronomìa condèn sotenidùr de le edèe del Copèrnico, el g'ha 'nsegnàt al seminàre protestànt de Graz. Keplero 'l pröarà a comprènder le légi del müimènt dei pianéti per 'na gran part de la sò vìta.
Endèl 1596 Kepléro 'l g'ha scriìt en lìber endèl qual el g'ha spiegàt le sò edèe. Misterium Cosmographicum (El mistéro còsmich). Dàto che l'ìa 'n òm de vocasiù religiùza bèla sàlda, Kepléro 'l vidìa 'ndèl sò modèl cosmològich 'na celebrasiù de l'ezistènsa, de la sagèsa e de l'elegànsa del Signùr. El g'ha scriìt: «me ülìe éser en teòlogo; ma adès me se rènde cönt che per mès del mé sfórs, el Signùr el pöl véser celebràt apò co l'astronomìa».
Endèl 1600 l'acèta la propòsta de colaborà col astrònomo 'mperiàl Tycho Brahe, che alùra 'l gh'ìa mitìt en pé 'l piö 'mportànte cèntro de oservasiù atronòmica de la sò época. Tycho Brahe 'l gh'ìa a dispuzisiù chèi che alùra i éra i piö precìs dàti de oservasiù astronòmica dei pianéti ma la situasiù dei rapórcc 'ntra Keplero e Brahe l'ìa cumplicàda e i se fidàa mìa tat de giü con l'óter. Keplero 'l riarà a ìga 'n mà i dàti del Brahe apéna dòpo de la mórt de chèsto, dàti che i éra 'n bèl tòch piö precìs de chèi che 'l gh'ìa ìt a dispuzisiù 'l Copèrnico. Endèl stüdià chèsti dàti, suratöt chèi del müimènt retrògrado de Màrte, el s'è rindìt cönt che 'l müimènt dei pianéti el püdìa mìa éser spiegàt col modèl che 'l gh'ìa 'ndèl có lü, bazàt sö i poliédri perfècc e l'armonìa de le sfére.
Keplero 'l se rifüdàa de acetà che 'l Signùr el gh'ìes mìa dispunìt i pianéti segónt dele figüre geométriche sèmpe, e isé 'l s'è dedicàt con ustinasiù a pröàl con ògna sórt de cumbinasiù de sércoi. Quan che 'l s'è cunvincìt che coi sércoi se püdìa mìa alùra 'l g'ha pröàt coi ovài. Endèl véder che pò a con chèi gh'éra mìa mèzo de rià a 'na spiegasiù el g'ha pröàt co le elìsi e con chèle a la fì el troarà chèle che le restarà famùze col nòm de trè légi (püblicàde endèl 1609 endèla sò òpera Astronomia Nova). Chèste scopèrte le g'ha portàt stüpur endèl mónt scentìfich de alùra e i l'ha fat conóser de töcc come 'l piö brào astrònomo de l'época, ma a lü gh'è restàt adòs 'na sèrta delüziù per la mancàda dimostrasiù de la sò intüisiù del prensépe, cioè chèla de l'armonìa de le sfére (perchè pò nà a catà sà le elìsi — el dizìa — semài che gh'è i sércoi che i è piö sèmplici?).
Endèl 1627 el g'ha püblicàt le Tabulae Rudolphine, a le quàle 'l g'ha dedicàt en sfórs enòrme, e che i è stàde doperàde per de piö d'en sècol en töt el mónt per calculà la puzisiù dei pianéti e de le stèle. Co le légi del müimènt dei pianéti l'è stat bù de preéder el pasàgio de Vènere del an 1631 isé de confermà 'na ólta per töte la sò teorìa.
Le trè légi de Kepléro
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Al tép de la sò colaborasiù col Tycho Brahe el g'ha mai püdìt stüdià i dàti del müimènt aparènt dei pianéti perchè 'l Tycho el se rifüdàa de dàga chèste 'nformasiù. Dòpo la mórt de Tycho, 'nvéce el riarà a ìga 'n mà i dàti precìs de le òrbite dei pianéti che per agn i éra stàde oservàde e marcàde zó. Gràsie a chèsti dàti, Keplero el pödarà dedùcer le òrbite reài dei pianéti. Per fürtüna, Tycho el s'ìa concentràt sö Marte, che 'l g'ha 'n elìtica bèla marcàda, sedenò ghe sarès stat difìcil al Kepléro de rindìs cönt che le òrbite dei pianéti i éra elìtiche. En prensépe Keplero 'l g'ha pröàt a spiegà le òrbite aparèncc coi sércoi, perchè 'l i a cunsideràa le traietòrie piö perfète, ma i dàti oservàcc i cuincidìa mìa coi càlcoi, e chèsto 'l ghe dülìa al Keplero, ma dàto che 'n erùr de 8 minücc de arch el püdìa mìa fa aparì de mìa idìl, Keplero 'l g'ha capìt che 'l duzìa abandunà i sércoi, ma chèsto per lü 'l significàa che ghe tocàa abandunà apò a l'edèa de 'n "mónt perfèt". A la fì 'l pröarà a doperà le fòrmiule de le elìsi, 'na figüra stràna discriìda de Apolònio de Pèrgamo endèn giöna de le òpere salvàde de la distrüsiù de la bibliotéca de Alesàndria, e 'l scopresarà che chèste le cuincidìa a la perfesiù co le oservasiù del Tycho.
El gh'ìa scuprìt la prìma lége de Keplero:
- "I pianéti i g'ha müimèncc elìtich entùren al Sul, e chèsto l'è colocàt endèn giü dei föch de l'elìse".
Dòpo chèsto rezültàt emportànte, Kepléro 'l s'è dedicàt apéna a oservà i dati e caàn de le cuncluziù e sènsa nesöna edèa pre-cuncepìda. El riarà a stabeléser la velocità del pianéta sö la sò òrbita e 'l troarà la segónda lége:
- "I pianéti, endèl sò percórs sö l'elìse, i 'ntercèta le stèse àree endèn stès tép".
Per en bèl pó tép, el Keplero el g'ha püdìt confermà apéna chèste dò légi pò a per el rèst dei pianéti. Zà apéna isé el sarès stat en rezültàt spetacolàr, ma restàa amò de mèter en relasiù le traietòrie dei pianéti 'ntrà de lùre. Dòpo divèrsi agn, el scopresarà la tèrsa, e 'n grant emportànta, lége del müimènt dei pianéti:
- "El quadràt dei perìodi dei pianéti l'è prupursiunàl al cübo de la distànsa média del Sul."
Chèsta lége, ciamàda apò lége armònica, ensèma a le ótre dò légi, la pirmitìa de ünificà, preéder e comprènder töcc i müimèncc dei àstri.