Jauer
|
|
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
El Jauer l'è 'l dialet rumancc che 'l ven parlaa tradiziunalment in la Val Munastee 'me lengua magiuritaria. El sò nom el ven dal son "jau", una carateristiga de la Val Munastee e del paes de Zernez (Bassa Engadina) in la furma "jo". In del rest de l'Engadina dröven "eu" o "eau". I abitant de la Val Munastee han 'me nom ils jauers", ciuè quei che se ciamen "jau".
El jauer l'ha mai svilüpaa una lengua de scritüra. In di scoll, fina a l'an 2008, el veniva insegnaa dumà el vallader. Dal 2009 pö la ven druvada la lengua ünificada del Rumantsch Grischun per i ducüment scrit, cumünicaziun de l'aministraziun e in la scola.
In del 2007 el ven föra el prim codes scrit per el jauer, cul liber Dschon Uein id atras istorias grischunas (ciuè John Wayne e alter stori grisonn) del sciur Plinio Meyer. El liber l'è staa pübligaa 'me audiuliber legiüü da Plinio Meyer medem.
Carateristigh lenguistigh
[Modifega | modifica 'l sorgent]El jauer, insema cul vallader e 'l puter, el furma el ram ladin de la lengua rumancia. La cumünicaziun tra i varietà di trii idioma la se fa senza tropi prublema.
Un trat carateristigh del jauer l'è l'acentüaziun de quei verb che in del rest de la Rumancia finissen cun la desinenza -ar acentüada. In la Val Munastee quei verb vegnen acentüaa in sü la penültima silaba, e la desinenza la ven indebulida cul diventà -er. Per esempi el verb rumancc guardár el ven guárder. Un'altra carateristiga, che se pò vedè suratüt in cumparaziun cul vallader, l'è la prunüncia de la silaba -an, acentüada 'me -aun (es. rumantsch => rumauntsch). 'Sti dò carateristigh s'ünissen in del verb cháunter (ciuè cantà), che in del vallader l'è prunünciaa chantár.
Esempi de lengua
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Jauer: La uolp d'era darchiau üna jada fomantada. Qua ha'la vis sün ün pin ün corv chi tegnea ün toc chaschöl in ses pical. Quai ma gustess, ha'la s'impissà, ed ha clomà al corv: "Cha bel cha tü esch! Scha tes chaunt es ischè bel sco tia apparentscha, lura esch tü il pü bel utschè da tots".
- Rumantsch Grischun: La vulp era puspè ina giada fomentada. Qua ha ella vis sin in pign in corv che tegneva in toc chaschiel en ses pichel. Quai ma gustass, ha ella pensà, ed ha clamà al corv: "Tge bel che ti es! Sche tes chant è uschè bel sco tia parita, lura es ti il pli bel utschè da tuts".