Famìa (biologìa)
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
En biologìa, la famìa l'è 'na unità sistemàtica e 'na categorìa tasonòmica colocàda entramès ai ranch principài de ùrden e zèner.
Isé come che söcét condèi óter leèi (categorìe) tasonòmich dei éser vivèncc, e per vìa de la dificoltà enòrme che se tróa quan che se g'ha de clasificà sèrte spéci, divèrse famìe le pöl véser ragrupàde en super-famìe, e i indivìdui de 'na famìa i pöl organizàs en sata-famìe (e chèste amò en infra-famìe).
La famìe l'è la categorìa tasonòmica piö 'mportànta dòpo del zèner e la spéce. I detài precìs de la nomencladüra formal i depènt dei "Còdes de Nomencladüra" (manöài che goèrna la nomencladüra biològica).
Nomencladüra
[Modifega | modifica 'l sorgent]El nòm de 'na famìa l'è custitüìt de 'n radicàl e de 'na dezinènsa. Per dàga nòm a 'n taxón familiàr, el radicàl che se dopèra el sarà chèl del genitìf del nòm del zèner tìpich de la famìa (mìa chèl con piö tàte spéci o chèl piö cunusìt). Isé, del zèner Homo, che per genitìf el g'ha Hominis, se ciàpa el radicàl Homin-, e de chèl se derìa el nòm de la famìa Hominidae.
Per la dezinènsa, che l'è chèla che la permèt de capì che el taxon en quistìù el g'ha el ranch de famìa, la vària a segónda del grùpo de organìsmi.
Famìe botàniche
[Modifega | modifica 'l sorgent]- En botànica la dezinènsa de le famìe l'è -aceae (per ezèmpe Asteraceae). Per sèrte famìe importànte ezìste dei nòm tradisiunài che i ìa zamò 'n üzo amò prim de la sistematizasiù de la nomencladüra che però i vé dopràcc sèmper de méno e sèmper come sinònim de nòm piö atuài. Per ezèmpe, el nòm tradisiunàl de Compositae l'è sinònim de chèl che al dé d'encö 'l se ciàma 'n maniéra piö corèta Asteraceae. Dei óter ezèmpe famùs: Gramineae (=Poaceae), Leguminosae (=Fabaceae), Umbelliferae (=Apiaceae), Guttiferae (=Hypericaceae), ecc.
Stória del concèt
[Modifega | modifica 'l sorgent]Famìa l'è 'na paròla de urìgin latì (familia, plural: familiae). El concèt de famìa come categorìa tasonòmica l'è bastànsa recènt. En botànica, la paròla familia l'è stàda coniàda del botànich fransés Pierre Magnol endèl sò Prodromus historiae generalis plantarum, in quo familiae plantarum per tabulas disponuntur del 1689. En chèla òpera lé, el ciàma familiae 76 grùpi de piànte che 'l g'ha discriìt endèle sò tàole. El concèt de categorìa a chèl tép là l'ìa amò ai inìsi, e isé el prefàsio del Prodromus el pàrla de reönéser le sò famìe en zèner piö gràncc, e chèsto el sarès sbagliàt per l'üzo che se fà adès de la paròla.
El [[Linèoel g'ha dopràt la paròla "familia" endèl sò Philosophia botanica (1751) per rifeerìs a grùpi piö gràncc de piànte: àlber, piànte, féles, pàlme, ecc. Lü 'l g'ha dopràt chèsto tèrmine apéna endèla sesiù morfològica del lìber. Piö tàrde, endèle püblicasiù franséze de botànica, a pàrter de Michel Adanson (Familles naturelles des plantes, 1763) enfìna a le fì del sècol XIX, la paròla franséza famille l'è stàda dopràda come 'n sinònim de la paròla latìna ordo (ùrden). Bezògna tègner en cönt che ordo, endèle òper del sècol XIX compàgn del Prodromus del de Candolle e del Genera Plantarum de Bentham & Hooker, l'è stàda dopràda col significàt che adès se ghe dà al ranch de famìa.
Per la zoologìa, famìa l'è ach 'na categorìa 'ntermédia 'ntrà 'l ùrden e 'l zèner; e isé l'è stàda prezentàda de Pierre André Latreille endèl sò Précis des caractères génériques des insectes, disposés dans un ordre naturel del 1796. Lü 'l g'ha dopràt le famìe ('na part de chèste lasàde sènsa nòm) endèn quach vergü ma mìa 'n töcc i sò ùrdegn de "insècc" (che dòpo i g'ha töt dét töcc i artròpodi).
Adognimòdo, a pàrter del sècol XX, la pròla "famìa" l'è stàda dèmper dopràda endèl sènso modèrno. El sò üzo e le sò dezonènse caraterìstiche dei nòm dei taxon che aparté a chèsta categorìa i è definìcc endèi Còdes Internasiunài de Nomencladüra Zoològica e Botànica.