Dialett gardesan

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El dialett gardesan l'è ona parlada de transizion tra el Lombard (oriental) e 'l Veneto (dialett verones). Come che 'l dis el sò nomm, l'è parlaa intorna al Lagh de Garda, soratutt in la soa zona a nord, tra i provincc de Bressa, Trent e Verona.
Tra i paes indove se parla 'sto dialett a troeuvom Tremosen, Tignal, Nagh, e Malzesen.

On esempi: el dialett de Toscolan

ATTENZION: tucc i esempi lenguistegh chì de sotta sarann scrivuu con l'ortografia del lombard oriental.

Se vardom, per esempi, el dialett del comun gardesan de Toscolan Maderno (Provincia de Bressa) a vedom quei caratteristegh chì:

Lenizion de la /d/ intervocalega:
- bs. andadüra = tosc. andaùra.
- bs. alsàda = tosc. alsàa.
Presenza de tanti /o/ atonegh finai (per esempi, amìco, abòrto).
Istess el var per i /e/ atonegh (per esempi, àbile).
Conservazion de la /v/ al princippi di paròll (ma minga in del mezz):
- bs. (v)ólta = tosc. vólta.
- bs. ìga = tosc. aìghe.
El pronomm personal soggett de la III persona singolar a l'è el (compagn del veneto):
- bs. lü = tosc. él.
- bs. lur = tosc. éi.
A gh'è di particippi de verbi che gh'hann ona terminazion compagna de quella veneta:
- bs. saìt = tosc. saèst.
- bs. püdìt = tosc. podèst.
I particippi "regolar" gh'hann minga la /t/ final che inveci a gh'è in del bressan (compagn del veneto). Inscì, despess l'infinii present e 'l particippi passaa se parnonzien a l'istessa manera:
- bs. parlàt = tosc. parlà.
- bs. finit = tosc. finì.

I verb

Verb vess

Indicativ present: mé só, té te sé, él a l'è, nóter sóme, óter sé, éi i è.
Indicativ imperfett: mé sére, té te sére, él a l'éra, nóter a sérome, óter sérove, éi i éra.
Indicativ futur: mé saró, té te saré, él el sarà, nóter saróme, óter saré, éi i sarà.
Congiuntiv present: che mé sìes/sàpies, che té te sìes, che él el sìes, che nóter sóme, che óter séve, che éi i sìes.
Congiuntiv imperfett: che mé füdés/fös, che té te füdéstös, che él el füdés, che nóter füdésome, che óter füdésove, che éi i füdés.
Condizional present: mé sarés, té te saréstös, él el sarés, nóter sarésome, óter sarésove, éi i sarés.
Infinii present: èser.
Particippi passaa: stà (f. stàa).

Verb avèggh

Indicativ present: mé g'hó, té te g'hé, él el g'ha, nóter gh'óme, óter g'hé, éi i g'ha.
Indicativ imperfett: mé gh'aìe, té te gh'aìe, él el gh'aìa, nóter gh'aìome, óter gh'aìove, éi i gh'aìa.
Indicativ futur: mé gh'aró, té te gh'aré, él el gh'arà, nóter gh'aróme, óter gh'aré, éi i gh'arà.
Congiuntiv present: che mé gh'àbie, che té te gh'àbie, che él el gh'àbia, che nóter gh'abióme, che óter gh'abiéve, che éi gh'àbia.
Congiuntiv imperfett: che mé gh'és, che té te gh'éstös, che él el gh'és, che nóter gh'ésome, che óóter gh'ésove, che éi i gh'és.
Condizional present: mé gh'arés, té te gh'aréstös, él el gh'arés, nóter gh'arésome, óter gh'arésove, éi i gh'arés.
Infinii present: aì.
Particippi passaa: aèst (f. aèsta).

I coniugazion

Indicativ present: mé pàrle, té te pàrle, él el pàrla, nóter parlóme, óter parlé, éi i pàrla.
Indicativ imperfett: mé parlàe, té te parlàe, él el parlàa, nóter parlàome, óter parlàove, éi i parlàa.
Indicativ futur: mé parleró, té te parleré, él el parlerà, nóter parleróme, óter parleré, éi i parlerà.
Congiuntiv present: che mé pàrle, che té te pàrle, che él el pàrla, che nóter parlóme, che óter parléve, che éi i pàrla.
Congiuntiv imperfett: che mé parlés, che té te parléstös, che él el parlés, che nóter parlésome, che óter parlésove, che éi i parlés.
Condizional present: mé parlerés, té te parleréstös, él el parlerés, nóter parlerésome, óter parlerésove, éi i parlerés.
Infinii present: parlà.
Particippi passaa: parlà (f. parlàa).

II coniugazion

Indicativ present: mé rìde, té te rìde, él el rit, nóter ridóme, óter ridì, éi i rit.
Indicativ imperfett: mé ridìe, té te ridìe, él el ridìa, nóter ridìome, óter ridìove, éi i ridìa.
Indicativ futur: mé rideró, té te rideré, él el riderà, nóter rideróme, óter rideré, éi i riderà.
Congiuntiv present: che mé rìde, che té te rìde, che él el rìda, che nóter ridóme, che óter ridéve, che éi i rìda.
Congiuntiv imperfett: che mé ridés, che té te ridéstös, che él el ridés, che nóter ridésome, che óter ridésove, che éi i ridés.
Condizional present: che mé riderés, che té te rideréstös, che él el riderés, che nóter riderésome, che óter riderésove, che éi i riderés.
Infinii present: rìder.
Particippi passaa: ridì (f. ridìa).

III coniugazion

Indicativ present: mé finìse, té te finìse, él el finìs, nóter finióme, óter finì, éi i finìs.
Indicativ imperfett: mé finìe, té te finìe, él el finìa, nóter finìome, óter finìove, éi i finìa.
Indicativ futur: mé finiró, té te finiré, él el finirà, nóter finiróme, óter finiré, éi i finirà.
Congiuntiv present: che mé finìse, che té te finìse, che él el finìs, che nóter finióme, che óter finìve, che éi i finìs.
Congiuntiv imperfett: che mé finiés, che té te finiéstös, che él el finiés, che nóter finiésome, che óter finiésove, che éi finiés.
Condizional present: mé finirés, té te finiréstös, él el finirés, nóter finirésome, óter finirésove, éi i finirés.
Infinii present: finì.
Particippi passaa: finì (f. finìa.)

Coniugazion interrogativa

Verb vess

Indicativ present: sòe?, sötö?, èl?, sóme?, séo?, èi?.
Indicativ imperfett: sére?, séretö?, érel?, sérome?, sérove?, érei?.
Indicativ futur: saròe?, sarötö?, saràl?, saróme?, saréo?, sarài?.

Verb avèggh

Indicativ present: g'hòe, gh'ötö?, g'hal?, gh'óme?, gh'éo?, g'hài?.
Indicativ imperfett: gh'aìe?, gh'aìetö?, gh'aìel?, gh'aìome?, gh'aìove?, gh'aìei?.
Indicativ futur: gh'aròe?, gh'arötö?, gh'aràl?, gh'aróme?, gh'aréo?, gh'arài?.

Esempi de lengua del Vottcent

Dialett de Maderno (BS)

Dóca dìze che al tép del prim rè de Sìpro, dòpo che Gofré de Bugliù l'aìa fàta la conquìsta de Tèra Sànta, el susedè che öna gran sióra de Guascógna l'è nà en pelegrinàio al Sànto Sepólcro; de dóe tornà en Sìpro, quàlch balòs l'ha maltratàda vilanamènt. Lamentàndes la poerèta sènsa consolasiù, l'ha pensà de ricórer al rè; ma vergü l'ha avizà che la faràs i pas endàren, perchè l'éra tant indolènt e isé póch de bù, che mìa solamènt no 'l fàa giüstìsia per i insült fat ai óter, ma 'l soportàa de bislàch ànche quèi cóntra de lü; talchè ognü che gh'ès dispiazér, el se sfogàa col tösela col rè e fàga dispèt. La fómna, sentènt 'ste informasiù, disperàda de no podì vendicàs, per consolàrse la s'è fisà de spónzer l'indolènsa del rè. La va de lü e, pianzènt, la dis: "Càro el mè siòr, no só vegnìa a la sò prezènsa perchè me spète giüstìsia de l'insolènsa che i m'ha fàta; ma per mia sodisfasiù el préghe d'ensegnàrme àca mì a soportàrla sènsa fiàr, cóme 'l fa có le sò; che sa Dìo cóme sarès contéta se podìs dàrghela a lü, che l'è isì duls de portàsele vìa".
El rè, che sin adès l'éra sèmper stà ün pégher e bù de niét, cóme se 'l se dismis'ciàs, prinsipiànt a castigà l'insült fat a lé col vendicàla de cör, l'è diventà rigorùs sènsa mizüra vèrs töcc quèi che tramàs vergót cóntra l'onùr de la sóa corùna.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 145-146

Dialett de Malzesen (VR)

Dìgo dónca che nèi témp del prìmo rè de Sìpro, dòp el conquìst fat de Tèra Sànta da Gotifrédo de Büglión, è avenü che üna zentìl dóna de Guascógna en pelegrinàgio l'è andà al Sepùlcro, da dóve tornàndo, rivà en Sìpro, da cèrti sceleràti òmeng vilanamènt l'è stà oltragià. Per cui èla, sènsa algüna consolasiò dülèndose l'ha pensà d'andàrsene a riciamàr al rè. Ma gh'è stà dit d'algün che la fadìga la se perdarìa, perchè èl l'éra de sì rimèsa vìta e de cozì pòch bé, che tüt àlter che i sfrégi dèi àlter con giüstìsia el vendichès, entànt che qualùnque avéva crüscio algün, quèl col fàrghe quàlche oféza o vergógna 'l sfogàva. La quàl còza sentèndo la fómna, desperà de la vendèta, per avér quàlche consulasiò de la sò nòia, l'ha propòst de volér mòrder la mizéria del dit rè; e, nàndo vìa pianzèndo davànti a èl, l'ha dit: "Siòr mìo, mì nò vègno a la tóa prezènsa per vendèta ch'i mi aspèti de la ingiüria che m'è stat fata; ma, en sodisfasimènt de quèla, te prégo che te me insègni cóme tì te sòfri quèle che mì sènto che i te fa, asiochè, da tì emparàndo, pòsa pasientemènt la mìa soportàr, la qual, la sa 'l Signór, se mì far el podès, vulentéra te donarìa, zà che sì bòn purtadór tì te sé".
El rè, fin alóra stà tóndo e pégher, quàzi che dal són el se resveiès, scominsiàndo da la ingiüria ch'éra stà fà a 'sta fómna, la qual agramènt l'ha vendicà, l'è devegnü rigidìsim persecütór de qualùnque che cóntro l'onór de la sóa coróna el cometés vergóta da alóra 'n sèguito.
ibidem, pagg. 556-557

Dialett de Arch

Dìgo dónca che al tèmp del prim rè de Zìpro, quàndo Gotifré de Bülióm l'aèa ciapà la Tèra Sànta, 'na gran siòra de Frànsa la è nà vestìa de pelegrìm al Sepólcro; e pò, tornà endrìo e vegnüa a Zìpro, de la zènt da fórca i ghe n'ha fat de tüte le sórt. 'Sta pòera siòra no la se podèa dar pàzze de 'sta còsa, e l'ha pensà bem de nar dal re per farse far rezóm; ma qualchedüm el g'ha dit che 'l rè l'éra 'n óm così da gnènt ch'envézze de far giüstìzzia ai àltri, no 'l la fèa gnànca per lü; cosichè tüti quèi che la gh'aèa con lü, i se divertìva a fàrghe en mücc de dispèti. 'Sta siòra, quàndo la sènte 'sta còsa e che no la se podèa pü vendicàr, la se pènsa mò, per consolàrse 'n póch del sò dispiazzér, de dàrghe 'na sponzüa a 'sto rè. La va dónca da lü tüta pianzènt e la ghe dis: "Siòr, mì no vègno da vü perchè me féghe giüstìzzia de tüt quèl che i m'ha fat; ma ve prégo envézze d'ensegnàrme cóme vói fé a aèr pazziènza de quèl che i ve fa a vü; perchè cossì emparàndo pòsa aèr pazziènza de quèl che i me fa a mì. Se mì podès arivàr a far 'sta còsa, ve züro che ve farìa 'n gran regàl, zachè gh'aè così bóne spàle.
El rè, che l'éra stà enfim alóra 'n gran mincióm, cóme üm che se desmìsia, l'ha scomenzià a vendicàr süi fiòchi el tórt che i gh'aèa fat a quèla siòra, e pò l'è deventà üm che 'l castighèa a pü no pòs tüti quèi che i fèa qualcòsa cóntro l'onór de la sò coróna.
ibidem, pagg. 633-634

On cunt in del dialett de Limon

N'an fa mé nóno, che iéri l'ha compì otant'agn, el m'ha cuntà a mì e a mia surèla 'sta stòria:
Gh'éra una vólta endèn pìcol paés n'òm che 'l gh'azéa du fiöi.
En dì el più zùen dei du fréi l'è nà da sò pàder e 'l g'ha dit: "Bubà, vòi èrghe tüt quèl che me tóca; déme quèl ch'è mé!"
El pàre, che 'l ghe voléa tant bé ai sò fiöi, l'ha fat quèl che 'l ghe dumandéa.
Quàlche dì dòpo el pütèl, l'ha ciapà tüt i sò sòldi e l'è marcià.
'Nden paés luntà l'ha vivést alegraménte, imbriagàndose 'séma ai sò amìci e balàndo 'séma a le putàne.
Iscì 'n póche setimàne l'ha maià föra tücc i sòldi e l'è restà sénsa niénte.
Che cósa 'l gh'azéa de fà? Cóm'arösa fat a vìver? Dóve arösa catà 'n tòch de pà?
Finalménte l'è nà da 'n cuntadì e 'l g'ha dumandà: "Gh'ìu bizògn de 'n famèi?"
"Sì", el g'ha dit el cuntadì, "ma cùme te sé, st'an om ha üt la brìna, trópa àqua e 'n piö la tompèsta. Alùra podaró dàrte apéna 'n pó de pà e nient'óter".
"Non serve che me déde vergót óter, mì ghe n'hó asé de nò mörer!"
"Tücc i dì te naré 'ndél mè cap e 'nde quèl prà, a pasculàr i pursèi e le pégre. Sét contét?"
E 'l pór pütèl l'ha portà a pasculàr le bèstie del sò padrù tre, sich, dés, vìnti, tànte vólte.
Quand el vedéa 'n pursèl gras che 'l magnàa le giànde, el dizéa tra sè: "Bèl poarèt che sù mì! Se füse restà a cà, staréf mólto mèi! Cùme l'éra bèl de mé pàre! Adès invéce stó tànto mal".
Per non mörer, magnàa èrba e raìs, e 'l pianzéa: "Alméno podés turnàr dai mé!"
E piàns ancö, piàns dumà, non ne podéa piö; la fam e i dulùr i le fazéa dimagrìr sèmper de piö.
Alùra dòpo 'n pó de més, àca se la cà de sò pàre l'era tat luntàna, l'ha pensà de turnar andré.
Dòpo èr caminà divèrsi dì e divèrse nòt, l'ha rivà descàls e strasà nel sò paés, dóve stagéa i sò genitùr.
Quànde sò pàre l'ha vist a vègner avànti pià pià, arét a la séza del cortìf, coi öcc bas, el s'è mès a uzàr da la contentèsa, el gh'è curèst encùntra e l'ha bazà sö la frónt, sö le sguànze e sö la bùca.
"Nò, bubà, no sté a bazàrme sö! Só stat tróp catìf! I mè peché i è tróp grancc, no pòde piö èser vòst fiöl, sarù ü dei vòst famèi!"
Ma 'l padrù l'ha ciamà sés famèi e 'l g'ha dit: "Portéme chì 'l mé vestì piö bèl e metéghel indòs. Pòi metéghe 'n anèl al dì e le scàrpe ai pè. Vóter là zó tolé de l'àqua, invié 'l föch e copé 'l piö bèl vedèl, perché vòi che féve tüt 'na gran fèsta.
Vardé: 'sto mè fiöl l'azéi perdì e adès l'hó catà de nöf!"
E dòpo 'l s'è girà vèrs el fiöl: "Nóme", g'ha dit e l'è nat sübit in cà col pütèl. El pütel ghe tegnìa con tüte e dò le mà la sinìstra del bubà.
E tüt el dì i ha magnà, i ha beést tat vì e i ha cantà de le bèle cansù.

Vivaio Acustico delle lingue e dialetti d'Italia

Bibliografia

Pino Crescini, Il vocabolario dei pescatori di Garda, Garda, Biblioteca comunal, 1987.
Giuseppe Trimeloni, Dizionario etimologico del dialetto di Malcesine, Malzesen, Comitato del Museo Castello Scaligero di Malcesine, 1995.
Giorgio Vedovelli, Parole e fatti. Vocabolario dei dialetti di Torri del Benaco, Cierre Edizioni - Centro Studi per il Territorio Benacense, 2005.
Antonio Foglio, Il vocabolario del dialetto di Toscolano Maderno, Salò, A.S.AR., 2011.
Gabriele Costa, I nomi del vento sul lago di Garda. Etnoscienza e geolinguistica, Lissandria, Edizioni dell'Orso, 2011.

Varda anca

Ligamm de foeura