Dialett astesan
El dialett astesan (nomm local: astësan) l'è ona variant del Piemontes parlaa ad Ast e in part de la soa provincia (foeura che la zona di Langh e del Monferraa).
L'è vun di dialett piemontes orientai, che però l'è dree a 'vèggh ona forta influenza de la koiné turinesa. Quest però el voeur minga dì che on temp l'era pussee vesin al Lombard, come 'l succed per el Lissandrin o per el Valsesian: l'è semper staa ciarament ona variant piemontesa.
Caratteristigh
[Modifega | modifica 'l sorgent]Oltra a i carateristeghe ch'emm giamò ditt, l'astesan se differenzia del Piemontes de koiné per:
- I particippi passaa femminil: (passaja inveci de passà).
- La E finala àtona la se serra en I: (butèssi inveci de butésse).
- La pronuncia differenta di E tonega ind i verb a l’infinitiv (andè inveci de andé).
- Differenz in di pronomm clitigh verbai, che a voeult hinn gnanca obbligatori (varda pussee sotta la sezion sora i verb).
- Differenz in d'ona quai terminazion verbal (mi a l'heu inveci de mi i l'hai).
- La /u/ tonega inanz a consonant nasala la deventa [ɔ] (frassiòn inveci de frassion)
- La /y/ pretonega l’è des-labializada (chignà inveci de cugnà)
Autor in astesan
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Giovanni Giorgio Allione (1460/1470-1529), vun di primm autor de la litteradura piemontesa, l'era astesan e per quest l'ha scritt i sò robb in del dialett del sitt.
- Vittorio Alfieri (1749-1803), grand poetta italian, l'ha scritt giò duu sonett in Astesan, in del 1783.
- Angelo Brofferio (1802-1866) l'è staa autor de on fracch de canzon patriottigh in Astesan, che poeu hinn staa interpretaa (minga tutt) del cantant Gipo Farassino in de l'album Guarda che bianca lun-a (1974).
Musica
[Modifega | modifica 'l sorgent]L'Astesan l'è conossuu anca per vess el dialett cont el qual el canta el grupp piemontes di Farinèj dla Brigna. La soa canzon pussee famosa l'è La mia Panda a perd ij tòch, parodia del brano La mia banda suona il rock de l'Ivano Fossati.
Grammatiga
[Modifega | modifica 'l sorgent]I verb
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Verb vess
| Astesan | Piemontes comun |
|---|---|
| Mi (a) son | Mi i son |
| Ti 't sei | Ti 't ses |
| Chiel/chila a l'è | Chiel/chila a l'é |
| Noi a soma | Noi i soma |
| Voi i sei | Voi i seve |
| Lor i/jë son | Lor a son |
- Verb avèggh
| Astesan | Piemontes comun |
|---|---|
| Mi (a) l'heu | Mi i l'hai |
| Ti t'hai | Ti 't l'has |
| Chil/chila a l'ha | Chiel/chila a l'ha |
| Noiacc a l'oma | Noi i l'oma |
| Voiacc i l'ei | Voi i l'eve |
| Lor i/jë l'han | Lor a l'han |
Esempi de dialett
[Modifega | modifica 'l sorgent]Proverbi e moeud de dì astesan
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Cosach a son coj d'Ast, largh ëd boca, strèit ëd man.
- Coj ëd San Damian tiro la pera e scondon la man.
- Fa ëd pat ciàir e parla pòch.
- Mostrè ai gat a rampignè.
- L'ha mangiaje fin-a le braje.
- Chi a pissa ciàir s'anfot di médich.
- A l'ha sempi frèid ai pé.
Toponimm
[Modifega | modifica 'l sorgent]| Nomm offizial | Nomm in astesan | Nomm in koiné |
|---|---|---|
| Asti | Ast | Ast |
| Nizza Monferrato | Nissa | Nissa |
| Canelli | Canej | Canej |
| Costigliole d'Asti | Costiòli | Costiòle |
| Incisa Scapaccino | Ansisa | Ansisa |
| Villanova d'Asti | Vilaneuva | Vilaneuva |
| Cocconato | Cocnà | Coconà |
| Portacomaro | Portacomè | Portacomé |
| Cinaglio | Sinacc | Sinaj |
| Villafranca d'Asti | Vilafranca | Vilafranca |
| Maretto | Maret | Marèj |
| Roatto | Roat | Roat |
| Monale | Monà | Monal |
| San Damiano d'Asti | San Damian | San Damian |
| Penango | Pnangh | Pnangh |
| Cortandone | Cortandon | Cortandon |
| Montafia | Montafia | Montafia |
| Montemagno | Montmagn | Montmagn |
El Fioeu Trason in Astesan (1853)
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Un òm l'avia doi fieui.
E ël pù giovo a l'ha dit a sò pari: "Pari, deme on po' la mia part!” E ël pari l'ha divis le sostanse fra lor.
Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l'è partì per un pais lontan, e là l'ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
Dòp che l'avia peui consumà tut, ant col paìs a-i è vnuje 'na gran fam, e chiel l'ha comensà a avèj ëd bsògn.
E l'è andàt a stè per servitor a cà d'un ëd col pais, dal qual l'è stat mandà an campagna an pastura ai crin.
Chiel al sercava d'empisse la pansa di giandi ch'a mangiavo lor; ma gnun a-j na dava.
Anlora, tornà ant se stess a l'ha dit: "Quanta gent ëd servissi an cà ëd mè pari a abondo ëd pan, e mi qui a meur ëd la fam!
Andreu dunque da mè pari, e a-j direu: Pari, mi già i heu fat mal avanti al siél e avanti a voi;
già mi i son pù nen degn che a 'm ciami vost fieul. Fèmi com un di vòst servitor".
E aosandsi a l'è andàt da sò pari. A l'era ancora lontan, quand sò pari l'ha vist, e pijà da la compassion a-j è coruje 'ncontra, l'ha ambrassalo antorn al còl e l'ha basalo.
E 'l fieul a l'ha dije: "O pari, mi i heu pecà contra ël siél, e voi; già i son pù nen degn ch'a 'm ciami vòst fieul.
E 'l pari dis ai servitor: "Prest, porté la vestimenta pù bela, e vestilo subit; butèj l'anèl ant ël dì, e le scarpe ant i pè;
Mnè prest un vidèl gras, e masselo; mangioma e doma un past;
Perchè cost mè fieul a l'era mòrt e l'è risuscità; l'era perì e l'è stat trovà". E a 's son butase a mangiè.
Ël fieul pù vèj a l'era an campagna; tornand, e trovandsi vsin a cà, a l'ha sentì la musica;
E a l'ha ciamà ël perchè a 'n servitor.
Cost qui a l'ha dije: "Tò fradèl a l'è tornà, e tò pari l'ha fat massè un vidèl perchè a l'è tornà a cà san e salv".
Cost fieul l'è andàt an còlra e 'l voria nen entrè. Sò pari anlora a-j è vnuje 'ncontra, e lo pregava ch'a l'entrèissa.
E chiel a-j ha responduje: "Son tanti ani che mi a 'v serv, e i heu mai disubidivi; e voi a m'èi mai dami 'n agnèl da mangiè con i mè amis.
E dòp che cost vòst fieul, che a l'ha divorà la soa part con le dòne ëd mond, a l'è tornà, a-j èi massà un vidèl gras."
Anlora ël pari a-j ha dije: "Sent, mè fieul, ti a 't ses sempre con mi, e tut còs a mi i posséd a l'è tò;
A bsognava però dé un past e stè alegher perchè tò fradèl a l'era mort e a l'è risuscità; l'era perdussi e l'avoma trovalo."
Bernardino Biondelli, saggio sui dialetti Gallo-Italici, pag. 506
I sonett de l'Alfieri (1783)
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Primm sonett:
Son dur, lo seu, son dur, ma i parlo a gent
ch'ha l'ànima tant mola e dëslavà
ch'a l'é pa da stupì se 'd costa nià
i-j piaso apen-a apen-a a l'un për sent.
Tuti s'amparo 'l Metastasio a ment
e a n'han j'orije, 'l cheur e j'euj fodrà:
j'eròj a-j veulo vëdde, ma castrà,
ël tràgich a lo veulo, ma impotent.
Pure im dogn nen për vint fin ch'as decida
s'as dev troné sul palch o solfegé,
strassé 'l cheur o gatié marlàit l'orìa.
Già ch'ant cost mond l'un l'àutr bzògna ch'as rida,
l'è un mè dubiet ch'i veui ben ben rumié:
s'l'é mi ch'son 'd fer o j'italian 'd potìa.
- Second sonett:
S'l'é mi ch'son d'fer o j'italian 'd potìa
l'era pa un dubi mai ch'a dvèissa andé
(com i sento purtròp ch'ven d'arivé)
a ferì ij Piemontèis pì an là dl'orija.
L'é un mè dubièt, an soma, e as deuv nen pijé
për voi pì ch'për l'Italia quanta a sia.
E peui, d'un pòvr autor a la babìa,
com a la vòstra, sfògh bzogna ben dé.
Mè sonetass, pòst ch'a va comentà
parlava an general e solament
a coj ch'han, pì che 'l cheur, l'orija dlicà.
Direu, s'a veulo vnì a'n comodament,
ch'né lor 'd potìa né 'd fer mi son mai stà:
o mi 'd fer doss, lor 'd pauta consistent.
Ona novella del Boccasc (1875)
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Sentì costa: aj temp dël prim re 'd Cipro, dòp che Goffredo ëd Bojon l'ha conquistà la Tèra Santa, a-j è ruvàje che 'na Guascon-a d'alto rango l'é andàita an pelegrinagi al Santo Sepolcro; e, tornand andrera, 'na vòta ch'a l'é stà a Cipro, certi plandron l'han insultàla malament. 'Sta pòvra sgnora l'avìa un bel lamentésse, j'era gnun ch'a podèissa consoléla. Anlora a l'ha pensà ëd ricori al re; ma, si sgnor, ch'i diso ch'a l'avrìa perdù ël temp e la pàira, përché 'l re l'era tant mòl ëd coragi e mal ansèm che, non basta ëd toleré le ofèise dij àitri, a n'agiuntiva chiel istèss ëd tut ij color; al punto che se quaicadun l'avìa ëd magon, s'armangiava a tacà chiel. 'Sta sgnora, sentend tut sòsi, e disperand ëd podèisse vendiché, tant për consoléssi ëd sò dëspiasì, l'ha pensà ëd stafilé la poltronerìa dël sovran. 'S n'è andàsne për conseguensa dnan da chiel, disendije: "Maestà! Mi i veno nen davanti a voi për otègni vendeta ëd l'ingiùria ch'a m'han fàmi: ma, tant për consolémi, i 'v prego ëd volèimi insegné 'd che manèra i sopòrti ij insult ch'a 'v fan, così për sentì dì; për tant ch'i peussa seufrì passientement col ch'a m'han fàmi a mi. Nossgnor sa s'i lo darìa a voi, quand i podèissa, da posto che i seurbi con tanta facilità".
Ël re, dòp esse stat fin anlora un fier poltron e san-sossì, coma 's l'èisso desviàlo da un seugn, l'ha comënsà a castié severament l'ofèisa ëd cola sgnora, peui l'ha continuà a pié sodisfassion contra chianque avèissa fat për l'avnì la pù pcita ofèisa a l'onor ëd soa corona.
Giovanni Papanti, I parlari italiani a Certaldo, 1875, pagg. 68-69
Bibliografia
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Borello E. Alcune note sui dialetti di Asti. Asti, Il Platano, Anno I numero 2, marzo - Aprile 1976
- Brero Camillo, Gramàtica Piemontèisa. Seconda edizione Ij Brandè, Torino 1971.
- Di Sant'Albino Vittorio, Dizionario Piemontese - Italiano - Latino - Francese. 2 volumi, Carmagnola 1830, ed. anastatica Torino 1965.
- Levi Attilio, Dizionario Etimologico del dialetto piemontese. Ed. Paravia, 1927, ed. anastatica Torino 1971.
- Musso Gian Carlo, Gramàtica Astësan-a. Riflesso 2004