Dialett astesan

De Wikipedia
Lumbard ucidental Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El dialett astesan (nomm local: astësan) l'è ona variant del Piemontes parlaa ad Ast e in part de la soa provincia (foeura che la zona di Langh e del Monferraa).
L'è vun di dialett piemontes orientai, che però l'è dree a 'vèggh ona forta influenza de la koiné turinesa. Quest però el voeur minga dì che on temp l'era pussee vesin al Lombard, come 'l succed per el Lissandrin o per el Valsesian: l'è semper staa ciarament ona variant piemontesa.

Caratteristigh[Modifega | modifica 'l sorgent]

Oltra a i carateristeghe ch'emm giamò ditt, l'astesan se differenzia del Piemontes de koiné per:

  • I particippi passaa femminil: (passaja inveci de passà).
  • La E finala àtona la se serra en I: (butèssi inveci de butésse).
  • La pronuncia differenta di E tonega ind i verb a l’infinitiv (andè inveci de andé).
  • Differenz in di pronomm clitigh verbai, che a voeult hinn gnanca obbligatori (varda pussee sotta la sezion sora i verb).
  • Differenz in d'ona quai terminazion verbal (mi a l'heu inveci de mi i l'hai).
  • La /u/ tonega inanz a consonant nasala la deventa [ɔ] (frassiòn inveci de frassion)
  • La /y/ pretonega l’è des-labializada (chignà inveci de cugnà)

Autor in astesan[Modifega | modifica 'l sorgent]

Musica[Modifega | modifica 'l sorgent]

L'Astesan l'è conossuu anca per vess el dialett cont el qual el canta el grupp piemontes di Farinèj dla Brigna. La soa canzon pussee famosa l'è La mia Panda a perd ij tòch, parodia del brano La mia banda suona il rock de l'Ivano Fossati.

Grammatiga[Modifega | modifica 'l sorgent]

I verb[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Verb vess
Astesan Piemontes comun
Mi (a) son Mi i son
Ti 't sei Ti 't ses
Chiel/chila a l'è Chiel/chila a l'é
Noi a soma Noi i soma
Voi i sei Voi i seve
Lor i/jë son Lor a son
  • Verb avèggh
Astesan Piemontes comun
Mi (a) l'heu Mi i l'hai
Ti t'hai Ti 't l'has
Chil/chila a l'ha Chiel/chila a l'ha
Noiacc a l'oma Noi i l'oma
Voiacc i l'ei Voi i l'eve
Lor i/jë l'han Lor a l'han

Esempi de dialett[Modifega | modifica 'l sorgent]

Proverbi e moeud de dì astesan[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Cosach a son coj d'Ast, largh ëd boca, strèit ëd man.
  • Coj ëd San Damian tiro la pera e scondon la man.
  • Fa ëd pat ciàir e parla pòch.
  • Mostrè ai gat a rampignè.
  • L'ha mangiaje fin-a le braje.
  • Chi a pissa ciàir s'anfot di médich.
  • A l'ha sempi frèid ai pé.

Toponimm[Modifega | modifica 'l sorgent]

Nomm offizial Nomm in astesan Nomm in koiné
Asti Ast Ast
Nizza Monferrato Nissa Nissa
Canelli Canej Canej
Costigliole d'Asti Costiòli Costiòle
Incisa Scapaccino Ansisa Ansisa
Villanova d'Asti Vilaneuva Vilaneuva
Cocconato Cocnà Coconà
Portacomaro Portacomè Portacomé
Cinaglio Sinacc Sinaj
Villafranca d'Asti Vilafranca Vilafranca
Maretto Maret Marèj
Roatto Roat Roat
Monale Monà Monal
San Damiano d'Asti San Damian San Damian
Penango Pnangh Pnangh
Cortandone Cortandon Cortandon
Montafia Montafia Montafia
Montemagno Montmagn Montmagn

El Fioeu Trason in Astesan (1853)[Modifega | modifica 'l sorgent]

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 506

Un òm l'avia doi fieui.
E ël pù giovo a l'ha dit a sò pari: "Pari, deme on po' la mia part!” E ël pari l'ha divis le sostanse fra lor.
Da lì a pòchi dì, essènà tuti radunà, ël pù giovo a l'è partì per un pais lontan, e là l'ha dissipà la soa part, vivend lussuriosament.
Dòp che l'avia peui consumà tut, ant col paìs a-i è vnuje 'na gran fam, e chiel l'ha comensà a avèj ëd bsògn.
E l'è andàt a stè per servitor a cà d'un ëd col pais, dal qual l'è stat mandà an campagna an pastura ai crin.
Chiel al sercava d'empisse la pansa di giandi ch'a mangiavo lor; ma gnun a-j na dava.
Anlora, tornà ant se stess a l'ha dit: "Quanta gent ëd servissi an cà ëd mè pari a abondo ëd pan, e mi qui a meur ëd la fam!
Andreu dunque da mè pari, e a-j direu: Pari, mi già i heu fat mal avanti al siél e avanti a voi;
già mi i son pù nen degn che a 'm ciami vost fieul. Fèmi com un di vòst servitor".
E aosandsi a l'è andàt da sò pari. A l'era ancora lontan, quand sò pari l'ha vist, e pijà da la compassion a-j è coruje 'ncontra, l'ha ambrassalo antorn al còl e l'ha basalo.
E 'l fieul a l'ha dije: "O pari, mi i heu pecà contra ël siél, e voi; già i son pù nen degn ch'a 'm ciami vòst fieul.
E 'l pari dis ai servitor: "Prest, porté la vestimenta pù bela, e vestilo subit; butèj l'anèl ant ël dì, e le scarpe ant i pè;
Mnè prest un vidèl gras, e masselo; mangioma e doma un past;
Perchè cost mè fieul a l'era mòrt e l'è risuscità; l'era perì e l'è stat trovà". E a 's son butase a mangiè.
Ël fieul pù vèj a l'era an campagna; tornand, e trovandsi vsin a cà, a l'ha sentì la musica;
E a l'ha ciamà ël perchè a 'n servitor.
Cost qui a l'ha dije: "Tò fradèl a l'è tornà, e tò pari l'ha fat massè un vidèl perchè a l'è tornà a cà san e salv".
Cost fieul l'è andàt an còlra e 'l voria nen entrè. Sò pari anlora a-j è vnuje 'ncontra, e lo pregava ch'a l'entrèissa.
E chiel a-j ha responduje: "Son tanti ani che mi a 'v serv, e i heu mai disubidivi; e voi a m'èi mai dami 'n agnèl da mangiè con i mè amis.
E dòp che cost vòst fieul, che a l'ha divorà la soa part con le dòne ëd mond, a l'è tornà, a-j èi massà un vidèl gras."
Anlora ël pari a-j ha dije: "Sent, mè fieul, ti a 't ses sempre con mi, e tut còs a mi i posséd a l'è tò;
A bsognava però dé un past e stè alegher perchè tò fradèl a l'era mort e a l'è risuscità; l'era perdussi e l'avoma trovalo."

Bernardino Biondelli, saggio sui dialetti Gallo-Italici, pag. 506

I sonett de l'Alfieri (1783)[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Primm sonett:

Son dur, lo seu, son dur, ma i parlo a gent
ch'ha l'ànima tant mola e dëslavà
ch'a l'é pa da stupì se 'd costa nià
i-j piaso apen-a apen-a a l'un për sent.

Tuti s'amparo 'l Metastasio a ment
e a n'han j'orije, 'l cheur e j'euj fodrà:
j'eròj a-j veulo vëdde, ma castrà,
ël tràgich a lo veulo, ma impotent.

Pure im dogn nen për vint fin ch'as decida
s'as dev troné sul palch o solfegé,
strassé 'l cheur o gatié marlàit l'orìa.

Già ch'ant cost mond l'un l'àutr bzògna ch'as rida,
l'è un mè dubiet ch'i veui ben ben rumié:
s'l'é mi ch'son 'd fer o j'italian 'd potìa.

  • Second sonett:

S'l'é mi ch'son d'fer o j'italian 'd potìa
l'era pa un dubi mai ch'a dvèissa andé
(com i sento purtròp ch'ven d'arivé)
a ferì ij Piemontèis pì an là dl'orija.

L'é un mè dubièt, an soma, e as deuv nen pijé
për voi pì ch'për l'Italia quanta a sia.
E peui, d'un pòvr autor a la babìa,
com a la vòstra, sfògh bzogna ben dé.

Mè sonetass, pòst ch'a va comentà
parlava an general e solament
a coj ch'han, pì che 'l cheur, l'orija dlicà.

Direu, s'a veulo vnì a'n comodament,
ch'né lor 'd potìa né 'd fer mi son mai stà:
o mi 'd fer doss, lor 'd pauta consistent.

Ona novella del Boccasc (1875)[Modifega | modifica 'l sorgent]

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 68

Sentì costa: aj temp dël prim re 'd Cipro, dòp che Goffredo ëd Bojon l'ha conquistà la Tèra Santa, a-j è ruvàje che 'na Guascon-a d'alto rango l'é andàita an pelegrinagi al Santo Sepolcro; e, tornand andrera, 'na vòta ch'a l'é stà a Cipro, certi plandron l'han insultàla malament. 'Sta pòvra sgnora l'avìa un bel lamentésse, j'era gnun ch'a podèissa consoléla. Anlora a l'ha pensà ëd ricori al re; ma, si sgnor, ch'i diso ch'a l'avrìa perdù ël temp e la pàira, përché 'l re l'era tant mòl ëd coragi e mal ansèm che, non basta ëd toleré le ofèise dij àitri, a n'agiuntiva chiel istèss ëd tut ij color; al punto che se quaicadun l'avìa ëd magon, s'armangiava a tacà chiel. 'Sta sgnora, sentend tut sòsi, e disperand ëd podèisse vendiché, tant për consoléssi ëd sò dëspiasì, l'ha pensà ëd stafilé la poltronerìa dël sovran. 'S n'è andàsne për conseguensa dnan da chiel, disendije: "Maestà! Mi i veno nen davanti a voi për otègni vendeta ëd l'ingiùria ch'a m'han fàmi: ma, tant për consolémi, i 'v prego ëd volèimi insegné 'd che manèra i sopòrti ij insult ch'a 'v fan, così për sentì dì; për tant ch'i peussa seufrì passientement col ch'a m'han fàmi a mi. Nossgnor sa s'i lo darìa a voi, quand i podèissa, da posto che i seurbi con tanta facilità".
Ël re, dòp esse stat fin anlora un fier poltron e san-sossì, coma 's l'èisso desviàlo da un seugn, l'ha comënsà a castié severament l'ofèisa ëd cola sgnora, peui l'ha continuà a pié sodisfassion contra chianque avèissa fat për l'avnì la pù pcita ofèisa a l'onor ëd soa corona.
Giovanni Papanti, I parlari italiani a Certaldo, 1875, pagg. 68-69

Bibliografia[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Borello E. Alcune note sui dialetti di Asti. Asti, Il Platano, Anno I numero 2, marzo - Aprile 1976
  • Brero Camillo, Gramàtica Piemontèisa. Seconda edizione Ij Brandè, Torino 1971.
  • Di Sant'Albino Vittorio, Dizionario Piemontese - Italiano - Latino - Francese. 2 volumi, Carmagnola 1830, ed. anastatica Torino 1965.
  • Levi Attilio, Dizionario Etimologico del dialetto piemontese. Ed. Paravia, 1927, ed. anastatica Torino 1971.
  • Musso Gian Carlo, Gramàtica Astësan-a. Riflesso 2004

Vos correlaa[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ligamm de foeura[Modifega | modifica 'l sorgent]