Dialet munferin

De Wikipedia

Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El Munferin (nom nativ: Munfrin) a l'é un dialet uriental de la lengua piemuntesa.

Difüsiun e variant[Modifega | modifica 'l sorgent]

Cul termini munferin s'intend minga una parlada üniga, ma tüt i dialet che vegnen parlaa in del Munferaa, una regiun storiga del Piemunt uriental, sitüada tra i pruvincc de Ast e (suratüt) Lissandria, al cunfin cun la Lumelina a ovest.
De fat i parlà del Muferaa de sota hin püssee visin al mudel de Piemuntes uriental parlaa ad Ast o a Vercei (dunca cunt una quai inflüenza lumbarda), menter in del Munferaa de sura (a süd, in direziun de l'Apenin) i dialet vegnen inflüenzaa del Ligür d'Ultragiuv, cumpagn de quel de Ovada.

Carateristigh[Modifega | modifica 'l sorgent]

A Casale Monferrato i verb de la prima cuniügaziun finissen per a, per esempi parlà, travajà, lavà, andà, e via andà, quij de la segunda e i ausiliar per i cume legi, scrivi, dovèj, essi, avèj, e quij de la tersa per i : partì, finì, stabilì.

  • present del verb essi: mi i son, tì t'é, lu l'é, noi i soma, voi i sei, lor i son
  • present del verb avei: mì i j'heu, tì t'ha, lu l'ha, noi j'oma, voi j'avei, lor a j'han
  • present de la prima cuniügaziun: mi i parl, ti 't parli, lu ël parla, noi i parloma, voi i parlei, lor i parlo
  • present de la seconda cuniügaziun: mi i scriv, ti t'ëscrivi, lu ël scriv, noi i scrivoma, vui scrivì, lor i scrivo
  • present de la terza cuniügaziun: mi i part, tì 't parti, lu ël part, noi i partoma , voi partì, lor i parto

L'articul mascülin singular a l'è al: al lìbar, al pan, al minìstar, al previ, e via andà; per al feminin la: la dòna, la scola, la cadrega, la tàula; el plüral maschil a l'è i: i por, i sòld, i lìbbar, i previ; e'l plüral feminil al:al dòni, al tumàtichi, al cadreghi.

L'artìcul indedeterminativ a l'è, per el mascülin, in. Esempi in lìbar (un liber), in minìstar, in burich; per el feminin na. Esempi na dòna (una dona), na crava (una crava), na scola (una scöra), na tomàtica.
Per el plüral i nom, mascülin, generalment, resten invariaa, menter per el feminil cambien la final da a a i.
Esempi: cesa = cesi, cumesa = cumesi.
L'agetiv pusessif a l'è per el singular mascülin : al me , al to, al so, al nost, al vost, al so;
Per el singular feminin la me, la to, la so, la nostra, la vostra, la so.
Per el plüral mascülin i me, i to, i so, i nost, i vost, i so;
Per el plüral feminin al me, al to, al so, al nostri, al vostri, al so.

Atenziun però che cunt i parent al singular se dupera minga l'articul: se dis minga al me pari, al to fradè, la sò nora ma se dis, me pare, to fradè, sò nora.
L'istessa regula de l'agetiv pussesiv la var anca per i prunom.
Agetiv dimustrativ: se la roba che se parla a l'è arent se dis "is" per el singular maschülin par esempi, is libbar, is curtè, is peijar;
Se dis "sa" per el singular feminin, per esempi, sa sotula, sa stadera, sa dona;
Per el plüral mascülin e feminin "si" si libbar, si curtè, si sotuli, si doni. Se la roba che se parla a l'è luntana, se dis "cul" per al singular mascülin, esempi cul quadernu, cul lapis, cul quadar;
Se dis "cula" per el singular feminin esempi: cula stivia, cula scola, cula tumatica;
Per el plüral mascülin "cui" esempi cui quadernu, cui lapis, cui quadar;
Infin se dis "culi" per el plüral feminin esempi culi stivij, culi scoli, cul tumatichi

Esempi de lengua[Modifega | modifica 'l sorgent]

La parabula del Fiö Trasun[Modifega | modifica 'l sorgent]

Dialet de Acqui Terme (tradüziun libera)[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ina vota u s'era in pari ch'l'eiva dui fiò.
E 'r pì zuvu l'ha dicc a sò pari: "Pari, dem la parte ch'u m'aparten dër fait mè!" e 'r pari sciulinda ai ti l'ha spartii cul poch ch'l'avia e u j'ha daa lo ch'j'avniva.
Da lì a cuich dì 'st fiò 'n pü zuvot l'ha migiaa tit cul ch'l'ha pussii, l'ha féi fagot e u 's n'é tiré via d'an cà e u 's n'andà ant in pais strangé, mudben luntan. Là ch's'é stat, u la squarsava da sgnore e, vist nuvist, ant poch temp l'è balà tit, e l'è restaa biut e patani che u 'n eiva manch pì 'n sold da passé l'eva.
Ectoli ch'ant cul pais u j'é 'gnii 'na carestia mai raparigia, ch'l'ha portaa 'na fam du diavu. Ch'adess sì che stuma fresch! Cul pover disgraziaa u se trovava enter miserie fin ai ogg e u 'n sciva pü dova dé dla testa.
Cs'ha 'l faa? U s'ha 'ndaa acordé për famij an cà d'ün particular ëd cula tera, e 'st che qui u l'ha mandaa a ra sò massaria a scovi i ghin.
Oh, povr fiò! Strassaa cm'ün ribe sensa manch ina fervaja da mangià; eissi pussii armanch ampìss ra pansa dre giandre che i pors u mangieivo; ma u 'n j'era manch ina rassa dë 'n can ch'u 'j na spursiss ina bramaa.
Quand ch'u s'è vist a 'st arstemité, l'ha pensaa ai sò cas e u l'ha dicc. "Oh, pover mì, ch'a deva stai acsì chì in fin dla mi sort! Tanti, tanti i mangia pan là 'n cà ëd mè pari, u strusso a quazz ganasse, caussaa e vstii e bon salari ancur ans ër pat; e mì acsì chì a muri dla fam?
Arsolito a 'n vui pü fé 'sta vita; ch'sa vaia cum la vò, am na voi turnéme an cà ëd mè pari e a 'j dirò csì: Pari, mì i son chì ai vuss pee ch'av demand perdon: a son staa in gran birbant, in impertinent ch'am la son pijaa acontro u Signor e an contra ëd voi;
an merit pü d'esse ciamaa vost fiò; armanch armanch per carità tnìme cm'in di vos'cc fancc".
Dicc e fait, dër moment u 's leva sü da lì e u s'anviarà enver a ra cà de sò pari. Per bugna fortüna u s'ambat che sò pari, beicand an sà e an là, u l'ha 'ntervist ch'l'era ancur luntan, e u l'ha cugnussii; ciapaa da la compassion, u j'è curs acontra, u 's j'è traa ar col e u l'ha basaa.
E 'r fiò u j'ha sibit dicc: "Oh, pari! Ah, ch'a n'hu faa tante an contra u Signor e an contra ëd voi! Ah, ch'a 'n merit manch pü d'esse ciamaa vost fiò!"
Sò pari anlura, u 'n l'ha manch lassaa finì ëd dì, l'ha sibit ciamaa i sui servitù e u j'ha dicc: "Andii sibit a pié 'r vestii pì bel ch'u 'j sia, prestu, portél chì e bitéilo adoss, bité aissé u sò ané ant ün dii, i soi causset, ër sò scarpe;
Andé ans la stala, uché i videl pü grass, masséli, prontii adiritira in bel disné, ch'a voi ch'a dago past; mangiuma e stuma alegri, evviva!
L'è pì che gist, est pover mi fanciot u s'era pers e a l'ho turna a truvé, l'era mort e a poss dì ch'l'è arsissitaa; via, alun!" E i 's betoi tüi a cantà e dansi alegrament, evivasce!
Tit va ben: ma ër fiò prim u 'n j'era nen ant ist festin, ch'l'era andà 'n campagna; anter cula ch'u n'avniva e ch'l'era tost üsin a cà, l'ha sentì in ramadan de la pest.
L'ha ciamaa 'n servitù csa l'era tita 'sta buja, tite 'ste fracasserie;
E chil u j'ha dicc: "L'é rivaa vost fradee, e vost pari l'ha sibit faa massé in bel videl d'auta grassa ëd tanta consolassion, ch'ël s'è vist a turné a cà san e s'ciopat"
Ist fiò, sentendu paregg cus, j'è armonsigna tit u sangh sur sovra e u 'n voreiva manch pü antré 'n cà; sò pari, maginee, l'é sortii fòra chil per pasciàlo, e guardi bel bel ëd fél andé an cà e u 'j l'ha fin ciamaa per piasé.
E chil alura u 's j'è miss a dì: "Pari, l'è zà tancc agn ch'mi av fass u servitù sensa rimprocc, a v'ho portaa tit i rispet e a 'n më son mai artiraa in pestim dar vos'cc urdin; il posssi dì, m'ev mai daa 'n cravet, ch'l'è csì poch, da fé marenda con i mè camarada.
E pr'ist contagg ch'u riva 'dess, ch'vuscia fév crepi, ch'l'ha faa sautì tit ër fait sò cu dër pitane, j'ev sibit faa massé 'r videl pì grosse ch'u 'j fusse ant la stala!"
E 'r pari u j'ha rispost: "U mè car fiò, che s'ha dir mai? De rason fin adess tì t'èi sempr staa con mì; as la suma gudüü ansem; tit cul ch'a j'è mè l'è tita roba tua;
'St arsuvissanse, 'n vorait nent acsì ch'a la feiss ist povr tò fradee e 'n të vughi nent che l'era pers e u s'è truvaa; l'era mort e l'è 'rsissitaa".
Chabrol de Volvic, Statistique des province de Savone, Oneille, d'Acqui et de la partie de la province de Mondovi, 1824, pag. 343-345

Dialet de Bistagno (AL)[Modifega | modifica 'l sorgent]

Bernardino Biondelli Saggio sui dialetti gallo-italici, p. 551

In om a l'eiva dui fanciot.
Er pü pcit di dui l'ha dicc a sò pari: "Pari, dam ra mè part che 'm tuca!" e chil u j'ha divis.
E da lì a caich dì, bütaa tüt ansem, er pü zuvu u 's n'è andaa ant in pais luntan, e lì l'ha discipaa tüt er facc sò a mangiä e beivi e fä anpò 'd tüt.
E dop d'avèi sgairaa tüt quant, u j'è staa 'na gran caristia ant quël pais, e chil u s'è truvaa sensa mangiä.
E l'è andaa da ün d'quël pais e u s'è giüstaa da servitù. Ist che qui u l'ha mandaa a 'na sò cascina a scöi i ghin.
E u s'areiva ampii aurantee ra pansa dra giandr ch'i mangiavu i pors, ma u 'n j'era niün che 'j na dess.
Ma, arcnunscindsi, l'ha dicc: "Quancc famij an cà 'd mè pari ch'i han bundansa 'd pan, e mì qui a möir d'fam!
A sautrö sü e andrö da mè pari e a 'j dirö: O pari, a i hö faa pcaa contra u Signur e contra 'd vui;
Mì a 'n merit pü d'essi ciamaa vost fì; tratém cum jün di vos'cc servitur".
E, aussandsi, l'è andaa da sò pari. Apena che sò pari u l'ha vist da luntan, u j'è vnüü cumpassion, l'è curii pr'andä ancontra, u l'ha brassaa e u l'ha basgiaa.
E 'r fì l'ha dicc al pari: "O pari, a i hö pcaa contra u Signur e contra 'd vui; a 'n merit pü d'essi ciamaa vost fì.
E 'r pari l'ha dicc ai soi servitur: "Purtee sübit er robi ch'l'eiva an prüma e vestìl, e bütéj l'anè ant u dé, e 'r scarpi ant i pee;
E mnee qui 'n videl grass, e massél, e mangiumle e stuma alegr;
Perché ist mè fanciot l'era mort e l'è arsüscitaa, l'era pers e u s'è truvaa". E i han cmenzaa a mangiä.
Er pü grand d'is'cc dui fanciot l'era 'n campagna e avninda e vsindandsi a cà l'ha sentii a sunä e ch'i balavu.
E l'ha ciamaa jün di servitoi e u l'ha interugaa cossa ch'l'era tüt quël fracass.
E chil u j'ha arspost: "Vost frel l'è vnüü a cà e vost pari l'ha faa massä in videl grass perché l'è vnüü a cà ardii".
E chil u s'è inrabiaa e u 'n vreiva pü andä a cà; dunca 'r pari l'è sciurtii e l'ha cmansipiaa a pregäl.
Ma 'r fì, arspundendij, u j'ha dicc: "Vardee, i son zà tancc agn ch'a 'v fass u servitù, e quandi ch'i m'èi cmandaa, a v'hö sempr'ubdii, e i 'n m'èi mai daa in cravet da godmi con i amisg.
Ma 'pena ch'l'è rivaa ist vostr fanciot qui, ch'l'ha mangiaa er facc sò con der doni, tal e qual i j'èi faa massä in videl grass".
Ma 'r pari u j'ha dicc: "O fanciot, tì t'èi sempr staa con mì, e quël ch'a i hö mì, l'è tò;
ma l'era trop du giüst d'mangiä, d'beive e 'd fä festa, perché ist tò frel l'era mort e l'è arsüscitaa; u s'era pers, e u s'è truvaa".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, de pag. 551

Un dialugh teatral (dialet de Casale Monferrato)[Modifega | modifica 'l sorgent]

  • Padron: Eben, Batista, t'ha fat tüt al cumission ch'a t'hoo dat?
  • Servitù: Sgnur, poss asicüralu ch'a i hoo fat tüt cul ch'a i hoo pudüü; 'sta matina, cum ch'al sa, a ses uri e ün quart i era già per straa, a set uri mezza i era già a mità camin, e a ot e trei quart entrava en sità; ma pò l'ha piuvüü tant!
  • P: Già, al solit t'avrà fat al pultron ant ün'ustaria, par aspetà ch'al finissa de piövi! Parchè t'ha nen pià l'umbrela?
  • S: Par nen cul ambröj; e pò iarseira, quand a son andat ant al let al piuviva pü nent o, sa 'l piuviva, al piuvisnava. 'Sta matina, quand am sun alvaa, l'era tüt seren e sulament quand a s'é levaa 'l sù l'é dventaa nivu. Pü tardi s'é miss ün gran vent, ma 'n lö de spassà li nüvuli, l'ha purtaa üna tempesta ch'a l'ha düraa mezz'ura, e pò l'aqua a segi.

[...]
Attilio Zuccagni Orlandini, Raccolta di dialetti italiani con illustrazioni etnologiche, 1864, a partì de pag. 33

Una nuvela del Bucasc[Modifega | modifica 'l sorgent]

Dialet de Casale Monferrato (Munferaa de sota)[Modifega | modifica 'l sorgent]

Giovanni Papanti I parlari italiani in Certaldo p. 71

Siché dóncar mì a dich che ant i temp dal prim re 'd Sipri, dòp che la Tera Santa a l'è stata pijaia da Gutfrè 'd Büjón, a j'è capitaa che 'na nòbla 'd Guascògna a l'è 'ndata 'n piligrinagi al San Sepulcar, e pò dòp turnanda da là, a l'è rivaia 'n Sipri, anduva ch'a l'ha truvaa di balóss ch'a l'han maltratàla. Anlura lé, tüta scunsulaia e piegna 'd magón, a l'ha pensaa ben d'andà a fà 'l sò laménti dal re, par ch'i 'j feissa giüstisia. Ma quaicadün a j'ha diji ch'a l'era fatiga sgaraia, parchè al re a l'era tantu cujón e tantu pòch bón a fà quaicòssa 'd ben che anveci 'd fà giüstisia dal mal fat ai atar, a 's nu lassava fà lü a barón sensa dì nenta, tantu cmè ch'a l'era ciula; 'd minera chechisisia ch'a l'avissa 'vüü quaich dispiasì, a 's nu sfugava fandiji quaich dispressi. 'Sta dona, quand ch'a l'ha santii su-chì, anca ben ch'a la spereissa nenta d'iessi vandicaia, püra par cunsulàssi dal sò dispiasì a l'ha cardii ben 'd dàji 'na strafilaa a cul cujón 'd cul re; e a l'è 'ndata dnan a lü e a l'ha dìji: "O re, mì a ven nenta a la tò prasensa parchè c'ha spera d'utegni giüstisia dl'ufeisa ch'a m'han fàmi; ma, almenu par 'na sudisfasión, a 't pregh ch'at am mustri cmè ch'at fa a sufrì culi ufeisi che, a cmè ch'a sent, a 't fan a tì: parchè mì, anparanda da tì, a pòssa sufrì cun pasiensa la mia. E se mì a pudissa, al Signur al u sa, se mì a 't la rigalreissa nenta vuluntera, dal mument ch'at è csì bón a sufrìj".
Anlura 'l re, che fin a cul mument a l'era stat pigar, squasi ch'a sa svigeissa da dromì, cmensanda da l'ufeisa fata a 'sta dona, ch'a l'ha vandicaa ant ina manera spavantusa, a s'è bütàssi a da dì gran castich a tüti cui ch'a 'j feissu quaica brüta asión ch'a la ferissa disunur a la sò curógna.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 71-72

Dialet de Vignale Monferrato (Munferaa de sota)[Modifega | modifica 'l sorgent]

A iei da savei che, ant i temp dal prüm re 'd Cipri, dop al conquist facc dla Tera Santa da Gotifré 'd Büglion, a j'é sücess che 'na sgnura 'd Guascogna a l'é andacia 'n palagrinagi al Sapolcro; quand ch'a l'é tornaia andarera e ch'a l'é stacia 'nt Cipri, a l'ha racivii dal figüri grami da 'd cativi parsoni. Cula sgnura a l'é rmasa tanto mortificaia 'd su-lì ch'a l'ha pansaa d'andà a lamantàssi dal re; ma j'é stai dicc ch'al maritava nanch la speisa, parchè 'l re l'era tanto in sansuscì e in poch 'd bon che, anveci 'd fà giüstisia par i atar, al parmutiva ch'a 'j na feisso a chil d'ogna color e, par cul, tücc a 's pijavo 'l piasì 'd fàj dispressi. Cula sgnura, santind su-lì e disparaia pü che prüma, a l'ha pansaa che la sula straa par consolàssi 'n poch a l'era d'andà a mortificà 'l re; a 's j'é donca presentàssi adnan a pianzinda e a j'ha dicc: "Süra maestà, mì a ven nenta da chil con l'ideia ch'a 'm vandica dl'angiüria ch'a m'han fàmi, ma anmach par ch'a 'm mostra cmé ch'al fa a soportà culi ch'a 'm diso ch'a 'j fan, e mì amparërò a rassügnàmi dla mia, che al Signur al lo sa con qual piasì a 'j armütreissa a chil, da zà ch'a l'ha 'l spali acsì bogni!"
'L re, che fina anlora l'era sempar stacc mol e andicis, squasi cmé ch'a 's fissa svigiàssi d'andrumì, a l'ha cminsipiaa a pünì coi ch'a 'j avo facc tanti dispressi a cula sgnura, e a l'é dvantaa par sempar gilos cüstodi dl'onor dla sò curogna.
ibidem, pagg. 75-76

Dialet de Carpeneto (Munferaa de sura)[Modifega | modifica 'l sorgent]

A digh dunca che ant i temp dir prim re 'd Sipr, dop ir uadagn faa dra Tera Santa da Gufrè 'd Bugliun, u s'è daa che ina giantil sira dra Uasconia r'è andaia 'n piligrinage au Sipulcr e, da là turnanda 'ndrera, rivaia ant Sipr da dui o trei birbant d'assassin vilanament r'è staia ultragiaia; e d'ist ultrage chira anmagunindse sensa requie, r'ha pensaa ben d'andä a ciamä rasun dau re. Ma i j'han dicc che chile l'era csì muleja 'nt i facc soi e csì limosnun che u 'n bastava nenta che chile i spressi di atr u 'n vandicheiss nenta cun ra giüstisia, ma ansi dir mijera e mijera 'd spressi fai a chile u supurtava cun viltà sparsiaia, tant che chiunque l'aveiss cäica ratela u 's ra sfugava da pir chile fanda cäich spresse o disunur au re. Cula siura, santinda ist robe, disperaia ch'a 'n s'peiva vandicä, pir cunsulässe an po' d'ista secada a s'è bitaia 'nt ra testa d'auréi dì la sua chira cmè i atr ans ra muleja d'ist re. E, andandje pianzinda dadnan, a j'ha dicc: "Car ir mè siur, mì a 'n ven nenta a ra soi presensa pr'aspiciäme da chile vandeta dir maa ch'u m'è staa faa, ma 'n lò 'd cula vandeta at pregh che t'im mustre cmè ti 't sofre i spressi ch'a so che j'han fai a tì pirchè, amparanda da tì, mì a possa cun pasiensa supurtä i mei spressi ch'i m'han faa e che, u 'l sa u Signur, se mi a fiss bugna aurantera a ti regalreiva a tì, ch'it hai ir spale csì bugne da purtä".
U re, anfigna anlura ch'l'era staa putiun e pigr, svigiandse squase da drumì, cmensanda dau spresse faa a ista dona, che chile l'ha vandicaa prope ben, l'è dventaa afamaa prope 'd vendicässe 'd ticc cui là che da anlura 'n poi i feisso cäicoss cuntra l'unur dra sò curugna.
ibidem, pag. 69

Vus curelaa[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ligam de föra[Modifega | modifica 'l sorgent]