Cudògn
|
|
Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada. |
| Cudògn Comun | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
 | |||||
| Dats aministrativ | |||||
| Nom ofiçal | Codogno | ||||
| Stat | Itàlia | ||||
| Rejon | [[Lumbardìa]] | ||||
| Provinça | Provincia de Lod | ||||
| Capolœg | Codogno | ||||
| Politega | |||||
| Sindeg | |||||
| Orgen lejislativ | Consili comunal | ||||
| Territore | |||||
| Coordinade | 45°09′36″N 9°42′18″E / 45.16°N 9.705°E | ||||
| OSM | 44327 | ||||
| Voltituden | 58 m s.l.m | ||||
| Superfix | 20,87 km² | ||||
| Abitants | 15 539 ab. (1º genar 2023) | ||||
| Densitaa | 744.56 ab./km² | ||||
| Confin | Casàl, Castelgerundo, Fumbi, Malé, San Fiuràn, Sumaia e Teranöva di Pasrìn | ||||
| Fus orari | UTC+01:00 e UTC+02:00 | ||||
| Varie | |||||
| Prefiss | 0377 | ||||
| Codex postal | 26845 | ||||
| Sigla autom. | LO | ||||
| Codex ISTAT | 098019 | ||||
| Codex catastal | C816 | ||||
| Sant protetor | San Biàs | ||||
| Cl. climatega | |||||
| Cl. sismega | |||||
| Localizazion | |||||
.svg) | |||||
| Sit istituzional | |||||
|
«Né né popon da teta che la mamma l’è ‘ndaia a Messa, el papà l’è ‘ndài a Cudògn e‘l Bepinu l’è mort ad sogn»
|
(Nina nana paisana[1])
|
Cudògn (Codogno en italiàn, Cotoneum en latìn) l'è 'na cità de la Pruincia de Lod che'l gh'ha 15 844 abitant (dàto del des 2015 [2]) . L'è el cumün püssè grand dal teritori ciamàd bass ludesàn che'l gh'ha pressapòch 90.000 abitànt. Insema ai cumün de Fumbi e San Fiuràn el furma un continuum abitàd de püssè de 20.000 abitànt.
Num
[Modifega | modifica 'l sorgent]Gh'en dù ipòtesi etimulògiche in merit a l'urigin dal num de Cudògn (arcaicamént Cotoneum). La prima la s'riferìss al cunsul rumàn Aurelius Cotta che l'ha batüd i gal de l'Insübria che steun ind i sò teritori; la scunda la fà riferimént al pum cutògn (Malum Cotoneum), früt tipich d'la zona[3]. Fin a l'età de mes, quasi tüt el bass ludesàn l'era cuèrt da busch. La pianta da früta che la gh'era püssè l'era el pum.
Storia
[Modifega | modifica 'l sorgent]La prima testimuniansa de l'esistensa dal burgh l’è dal 997: el center abitàd de Cudògn l’è citàd ind un diploma de l'Imperadù Uton III. Ind el curs dal XI secul, el cumün el feva part dal feud dal vescuv de Lod, menter ind el 1441 l’è passàd suta el dumini d'la famija Fagnani e dal 1450 ai Trivulzio.
Ind el 1453 Francèsch Sforza el gh’ha dai el status de burgh. Bele ind a chel épuca lì, Cudògn la gh'èva un fort sentimént autunumista, cun una sò vita cumerciàl.
El burgh l’era un center de atrassión par tüti i paés visìn, tant che i cudugnés, in cerca de l’indipendensa dai Trivulzio, i han chiest da es cunsideràd piasentìn, anca par avègh püssè libertà e pudè fà dal cumèrc ind un marcà püssè grand.
Insì, cun un ducümént firmàd 21 aprìl 1492, i cudugnés i en diventàd citadìn piasentìn. Da alura, cume ringrassiamént, la lüpa de Piasensa l'è ind el simbul d'la cità, ligada cun una cadena d'or a un albor de pum cutògn.
L'inissi dal XVI secul l'è stai un brüt mumént par dü rob: la guera tra Francia e Spagna par l'ucupassión de la penisula italica e la pesta che ind el 1516 l'ha decimàd la pupulassión. Cudògn l'è staia anca sachegiada dal Düca de Burbón dirèt vers Pissighetón. Par quést dopu un quàl an, ind el 1524, el burgh l'è stai furtificàd cun d'i sò mür.
Scunda i sinud diucesàn, i abitànt d'la cità i erun 3.500 ind el 1584, ma bele ind el 1609 i erun passàd a 5.300 e, ancabén la pesta mansuniana che dal 1630 l'ha massàd el 20% d'la pupulassión, vers la fin dal 1600 Codògn la cunteva 6.500 ànime. El cumün l'è stai ucupàd dai lansichenèch ind el 1639. Quest l'è vün d'i mutìu d'la difüsión dal cuntàg.
Ind el XVII secul, una cunsulidada prusperità ecunòmica l'ha spint i capurión dal burgh a dumandà l'emancipassión da la servitü feudàl. Insì, a la morte dal princip Antonio Teodoro Trivulzio, acadüda ind el 1678, datu che lü l'eva miga lassàd d'i fiöi masc, i cudugnìn i s'en afrancàd e, ind el agùst dal stess an, tüti i om i han giüràd fedeltà al Re.
La vedua dal feudatari, fort de un ducümént firmàd a Madrid, ind el 1655 l'ha scunfessàd chel atu chì e par quest l'ha dumandàd la sücessión ai titul dal marì mort. Alura i cudugnìn i han tiràd föra un diploma firmàd da Carlu II el 6 giügn 1672 ind al quàl vegneva garantida "in perpetuo" la libertà de Cudògn da tüti i feud. Da chel mumént lì, Cudògn l'è stai un burgh regàl.
Cun la növa indipendensa, i en inissiàd dü secul pusitìu par l'ecunumìa cudugnina, grassie suratüt a l'agricultüra, a l'indüstria dal lin, d'la seda e a quela dal furmài, che la s'è svilüpada par tucà el massim ind el XVIII secul, quànd a esclüsión de le vie püssè centrài dal burgh, in tüte le altre gh'erun d'le casere bune d'avègh indén pussè de mila furme de grana l'üna. Ind el 1700, la cità la espurteva pressapòch 40.000 furme a l'an.
Cudògn l'è staia impurtanata anca in età napuleònica quand, par rinfursala amò püssè, i gh'en stai tacàd i burgh de Gatera, Artégn e Triülsa, turnadi a es indipendént cun la custitüssión dal Regn dal Lumbardo-Véneto. Gatera e Triülsa i en staie pö inglubade definitivamént ind el 1869, menter Artégn l'è andai suta a Fumbi.
Par spiegà la sò impurtansa ind el XIX Secul, gh'è da imaginà che se se ciapun i vec cunfìn d'la pruincia de Milàn, Cudògn l'è stai el quart cumün dal teritori par nümor de abitànt ind i censimént dal 1861, 1871 e 1881, de dré a le cità de Milàn, Munsa e Lod.
Ind el 1800 i cudugnìn i en stai anca atenti a la causa nassiunàl. I cuspirassión e le guere dal risurgimént i han truàd ind la gent d'la bassa de Lod tanti suntenidù: 283 de Cudògn i han partecipàd a le guere cume vuluntari e 10 de lur, cume gh'è scrit ind una pedra missa ind al curtìl dal palàss dal cumün, i en mort; 64 i han cumpagnàd Garibaldi en Sicilia ind el 1860, e quaidün l'ha partecipàd a la spedissión d'i mila.
Cume in tante cità d'Italia, la prima guera mundiàl l'ha purtàd centinaia de mort, menter ind el curs d'la scunda tanti i han fai part d'la resistensa, anca se l'era forta la spinta d'i visìn center fascista de Piasensa e Cremuna e la zona l'era taticamént dificil parchè, da la Via Emilia e da la linea d'i tren Milàn - Bulogna, i passevun de spess i suldà tudésch.
Ind el dopuguera l'indüstrialisassión l'ha miga purtàd el svilüp de le altre cità d'la Lumbardìa, e Cudògn l'è insì diventàd un picul center de pruincia, anca se l'è rimàst el püssè pupulàd cumün dal bass ludesàn.
Ind el 1955 el burgh l'è stai ricunussüd cume cità. Par che ch'la dumanda chi la sia staia esaüdida dopu 150 an. Difati i cudugnìn l'evun bele chièst a Napuleón, cun una petissión dal 5 utubor dal 1796.
La cità l'è passada a la cronaca el 9 disembor dal 1957 par un disastor feruviari che l'ha pruvucàd la mort de 15 persune e el ferimént de altor 30.
Ind al 1992 a Cudògn el s'è tegnüd un referendum pupulàr sü l'adesión a la pruincia de Lod. L'89% dai citadìn l'ha vutàd cuntra. Anca se i cudugnìn, insì cume i abitànt d'la visina Fumbi, i han esprèss la vuluntà de restà cun Milàn, el cumün l'è stai acurpàd a la növa pruincia. Altor cumün, cume San Culumbàn, Cer, San Zenón e Duera i en invece reüssìd a restà cun le pruince de Milàn e Cremuna.
Evoluzion demografega
[Modifega | modifica 'l sorgent]L'andament del nümer de abitant del cumün de Cudògn l'è mustraa in de la tabela chi de sota
Abitant censid
Persunalità ligade a Cudògn
[Modifega | modifica 'l sorgent]A Cudògn i en nassüd l'arcivescuv Rino Fisichella, l'ex banché Giampiero Fiorani, el pulìtic Luigi Negri e l'atùr e scritùr Maurizio Milani.
Ind el sò teritori l'è mort, ind un incident stradàl, el giurnalista Giuàn Brera.
Religión
[Modifega | modifica 'l sorgent]La cità la gh'ha tre parochie: San Biàs l'è quela püssè impurtanta, pö gh'en quela de San Giovanni Bosco e quela de Santa Francesca Cabrini.
Riferimént
[Modifega | modifica 'l sorgent]- ↑ Pietro Troianello, Da una sponda all’altra del Po con la lupa a far da «padrona»
- ↑ Statìstiche demogràfiche ISTAT. Statìstiche sö la popolasiù del Istitùto Nasiunàl de Statìstica relatìve al 31 de Dezember 2015.
- ↑ Cesare Cantù, Grande illustrazione del Lombardo-Veneto
Vus curelàd
[Modifega | modifica 'l sorgent]
