Carl von Linné

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna.

Carl Nilsson Linnaeus (dientàt Carl von Linné dòpo che 'l g'ha ciapàt el tìtol de nòbil, e cunusìt per lo piö apéna come Linneo; nasìt a Råshult ai 23 de màgio del 1707 e mórt a Uppsala ai 10 de zenér del 1778) l'è stat en biòlogo e scritur svedés, cunsideràt el pàder de la clasificasiù scientìfica modèrna de i organìsmi vivèncc. La lètera L., che se mèt a la fì de le indicasiù de nomencladüra binomiàl endèi catàloghi de le spéci, la identìfica 'l cognòm del sciensiàt.

Biugrafìa

L'è nasìt ai 23 de màgio del 1707 endèna faturìa 'ndèla pruvìncia de Smaland, (endèla Svésia del sud, contèa de Kronoberg) de Nils Ingemarsson, en contadì, e Christina Broderson, fiöla del pastùr protestànt del paés. A la mórt del sò suòcero, quan che Carl el gh'ìa apéna 18 més, Nils el g'ha ereditàt l'encàric de pastùr de la comunità. El bubà de Carl l'ìa 'nteresàt ala botànica, tat che 'l gh'ìa dicidìt de ciapà come cognòm Linneus, operasiù chèsta che l'ìa miìa tat de móda a chèi tép là 'n svésia. Linneus l'ìa la latinizasiù de la paròla dialetàl linn (che völ di tèi) perché 'l gh'ìa töt zó l'edèa de 'na bèla piànta de tèi che gh'ìa 'n bànda a la cà 'ndóche l'ìa nasìt.

Apò a Carl, che l'ìa stat destinàt a 'na cariéra de prét, el g'ha dimustràt amò de picinì 'n grànt interès per la botànica, tat che 'l sò maèstro de sciènse, che l'ìa apò a 'l dutùr del paés, Johann Rothman, el g'ha cunvincìt sò pàder a fàl stüdià 'ndèl'università de Lund. Endèl 1727 isé 'l se iscrìf a l'Università 'ndóche 'l g'ha cuminciàt a stüdià de dutùr, la 'l sò 'nterès par che l'ìes suratöt miràt a stüdià le sostànse che se doperàa a chèi tép là, che i ìa quàze töte fàde co le èrbe. L'an dòpo (el 1728) el s'è spostàt endèl'Università de Uppsala, la migliùr de la Svésia, endóche l'è dientàt aliévo de Olaus Rudbeck el Zùen. Linèo 'l g'ha pasàt el piö tat del sò tép a catà sö e stüdià divèrsi tìpi de piànte.

Zamò 'ndèl 1730 el sò método de clasificasiù tasonòmica el vàmbia a ciapà fùrma. Amò de stüdènt, l'ìa riàt a la cunvinsiù che i órghegn de riprudusiù de le piànte, cioè che le parcc del fiùr (pétali, stam, pestéi, ecc.) i püdìes véser dopràcc come bàze per fa la clasificasiù e 'l gh'ìa scriìt en tratàt sö chèsto argomènt, Preludia Sponsaliorum Plantarum ("Le spùze de le piànte"), che 'l gh'ìa fat otègner amò prim de fenéser le scöle, la puzisiù de profesùr al giardì botànic.

Endèl 1731 l'Académia de le Sciènse de Uppsala la g'ha mitìt i sólcc per la sò spedisiù 'n Lapònia, perché Linèo 'l gh'ìa mìa tàte palànche. El g'ha scriìt en rapórt de la sò spedisiù etnogràfica e botànica endel'òpera Lachesis lapponica (püblicàda endèl 1811 dòpo che l'ìa mórt); endèl 1734 el g'ha organizàt n'ótra spedisiù endèla Svésia centràl. I risültàcc scientìfic i è stàcc ilüstràcc endèl'òpera Flora Lapponica Exhibens Plantas per Lapponiam Crescentes, secundum Systema Sexuale Collectas in Itinere Impensis (1737). Endèl 1735 el va a stà 'n Olànda e 'l fenés i sò stùde de midizìna a l'università de Harderwijk. Dòpo però el se iscriìt apò a l'università de Leiden per nà aànti co i sò stüde. En chèsta part de la sò éta la sò reputasiù de botànic l'ìa zamò grànda e ricunusìda. Endèl 1738 l'è turnàt en Svésia 'ndóche 'l g'ha ambiàt a fa 'l sò mestér de dutùr e 'l s'ìa dedicàt suratöt a la cüra de la sifìlide.

Endèl 1739 l'è stat giü dei fondadur de l'Académia Svedés de le Sciènse. Endèl stès an el s'è spuzàt con Sara Morea, fiöla de 'n óter dutùr. Du agn dòpo, endèl 1741, el g'ha utignìt la càtedra endèla la facoltà de midizìna a l'università de Uppsala ma l'an dòpo el l'ha cambiàda con chèla de botànica, dietética e matéria mèdica (che 'l g'ha mantignìt fin quan che l'è mórt). A Uppsala el g'ha risitemàt el giardì botànico, e 'l g'ha mitìt zó le piànte segónt el sò ùrden de clasificasiù.

Linèo l'è nat aànti a organizà spedisiù en töt el mónt, co l'edèa de troà e clasificà töcc i éseri vivèncc e i minerài de la Terra. Divèrsi dei sò stüdèncc i g'ha partecipàt a le sò spedisiù e 'n quac vergü adiritüra i è mórcc durante i viàs.

Endèl 1758 al g'ha töt l'azienda de Hammarby endóche 'l g'ha mitìt en pé 'n museo destinàt a reséer la sò colesiù privàda.

Endèl 1761 el re Adólfo Federìco de Svésia el g'ha conferìt el tìtol de nòbil col qual el Linèo 'l g'ha cambiàt el sò nom en Carl von Linné.

I öltem agn de la sò éta i è stacc segnàcc de la depressiù; endèl 1774 el g'ha ìt 'na série de 'nfarti e 'ndèl 1778 l'è mórt.

Nomencladüra binomiàl

El sò mèret piö grant l'è stàt la definisiù e la 'ntrudusiù, 'ndèl 1735 de la nomencladüra binomiàl per el sistèma de clasificasiù de le piante e de le bès•ce. Con chèsto método tasonòmic (ideàt póc méno d'en sècol prìma de Bauhin) a ògna organìsmo ghe vé dat du nòm (en latì): el prim el se riferés al Zèner de apartenènsa e l'è precìs per töte le spéci che g'ha 'n cümü 'n quac caràter principàl (nomen genericum); el segónt nòm, che de spès l'è descritìf, el desègna la spéce éra e pròpia (nòm specìfic). La portàda de l'inovasiù l'è stàda enòrme; prìma che vignìes adotàt la nomencladüra binomiàl, el sistéma de nomencladüra l'ìa bazàt söndèna lónga descrisiù de ògna piànta, 'n latì, per töcc chèi caràter particolàr che i ìa ritignìcc importàncc, endèna maniéra del töt arbitrària, de ògna clasificadur.

Òpere