Codes sorgent per Vilnius

{{TILS}}

[[Archivi:GediminasCastle002.jpg|thumb|left|200px|La furtèzza de [[Gediminas]]]]


{{infobox Lithuanian city KOFER
| ltname = Vilnius
| nickname = 
| locationmap = LietuvaVilnius.png
| COA = Coat of Arms of Vilnius, Lithuania.png
| ethnoregion = Aukštaitija
| county = Contèa da Vilnius
| municipality = Comùn da Vilnius
| elderate = 
| coordinates = {{coor dm|54|41|N|25|17|E}}
| capitalof = [[Lituània]] <br /> [[Contèa da Vilnius]] <br /> Comùn da Vilnius
| mentioned = 1323
| cityrights = 1387
| elderateNo = 20
| population = 540,318
| popyear = 2005
| poprank = 1st
}}
<!---{{Distinguish|Vilnius city municipality}}{{Redirect|Vilna}}-->

'''Vilnius'''<!--({{pronunciation|Vilnius.ogg}})-->, (vardii anca [[Nomm da citaa d'Euròpa in diferent lénguf#V|d'olt nomm da la citaa]]) a l'è la [[capitala]] e la püssée granda [[citaa]] da [[Lituània]], cont una povülazzion da 553.904 (1.4milion insema con la contea da Vilnius) in [[12 2005|Dicémbru 2005]] <ref>[http://www.std.lt/en/pages/view/?id=1712 Nümar da povülazzion per contea, citaa e münicipalitaa | Statistics Lithuania] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070310142907/http://www.std.lt/en/pages/view/?id=1712 |date=2007-03-10 }} © Departament da Statística dal Governament da la Repüblica da Lituània. Access [[02 05]] [[2006]].</ref>.

== Istòria ==
<!---:''Arícol principal: [[Istòria da Vílnius]]''---> 

[[Archivi:Wilno katedra.jpg|thumb|left|[[La Catedrala da Vilnius]], in [[1912]].]]

Vargün istorian al identifica la citaa con [[Voruta]], una capitala legendària da [[Mindaugas]], incoronaa in [[1253]] comè [[Rei da Lithuània]]. La citaa a l'è menzionada in font scrivüd in [[1323]] ind i [[Lètar da Gediminas|Lètar dal grandüca Gediminas]], ch'iè stad mandad a di citaa Tudesch e i invitava i comünitaa Tudeesch e Giüdée a sa stabilí in la capitala. In [[1387]], la citaa la vegn assignada i [[Drecc da Magdeburg|drecc da citaa]] par [[Jogaila]], vün di sübsequent dal Gediminas.

[[Archivi:Vilnius Ostra Brama.jpg|thumb|right|[[La purta da l'Alba]], l'ünega purta remagnüda ni müür da la citaa]]

Intra [[1503]] e [[1522]] la citaa la vegn incircolada con di [[mür da citaa|mür]] ch'i eva növ acess e trè tor. Vilnius la rivava al pich dal sò desenvilüpament sòta ul regn dal [[Sigismund II Augustus|Sigismund August]], ch'al möv la so [[curt]] a là in [[1544]]. Ind i sécol sübsequent, Vilnius la deventa una citaa constantament cressent e sa desenvilüpant. Chesta cressüda a l'era devüda in part a l'establissment da l'[[Üniversitaa da Vilnius]] pal rei 
[[Stefan Batory|Stephen Bathory]] in [[1579]]. L'üniversitaa sa la desenvilüpa prest in vün di püssée important céntar cültüraj e sientífich da la reson e ul püssée notàbel céntar sientífich da la [[commünitaa Polonesa-Lituaniana]]. I activitaa social, polítich e econòmich i era in pien gir in la citaa. In [[1769]], ul [[Cimiteri Rasos]], vün di püsée andegh cimiteri suravivent da la citaa, al vegn fondaa. Pendent ul sò ràpid desenvilüpament, la citaa la vegn derva ai migrant de fö e fina dapress da l'esteriur dal Grandücaa da Lituània. Cada grupp al feva la sò ünica contribüzzion a la vita da la citaa e i art, ul comers e la sienza i propserava. Dürant la [[guèra Rüsso-Polonesa (1654-1667)]] la citaa a la vegniva ocüpada par la Rüssia per püssée d'agn. La citaa la vegniva pijada e brüsada, e la so povülazzion massacrada. La citaa la perdeva ul sò momentum per fisc agn, però la povülazzion la taché amò a cress, e al comenzament dal [[19ein sécol]] i abitant da la citaa i rivava a 200.000, fent-en vün di cénter püssée larg in Nòrd Europa.

[[Archivi:Vilnius Alumni Yard.jpg|thumb|left|The Vilnius Alumni yard]]

Dapress de la [[Terza partizzion da Polònia|Terza partizzion da la comünitaa Rüsso-Polonesa]] in [[1795]], Vilnius la vegniva annessada par [[Russia]] e la deventava la capitala d'una ''[[guberniya]]''. Pendent l'ocüpazzion Rüssa i mür da la citaa i vegniva traa giü, e, in [[1805]], noma la [[Porta da l'auba]] la restava in pée. In [[1812]] la citaa a l'era ocüpada pal [[Napoleon]] in la sò [[Campagna da Rüssia del Napoleon|rüsada vers Moscova]]. Sigütant la rebelion da Giné da [[1831]], l'üniversitaa da Vilnius la vegniva sarada sü e la repression Rüssa la fermava ul desenvilüpament da la citaa. Dürant la rebelion da Giné da [[1863]] di combatt pesant i sa passa par la citaa, dürament pacificaa pal [[Mikhail Muravyov]], nominaa ''La cadena'' par la popülazzion, par via da l'òlt nümar d'esecüzzion ch'al eva faa sü. Dapress i rebelion, tüti i libertaa civil i vegniva retirad e l'üsasg da la lengua Polonesa <ref>[http://www.vdu.lt/staff/HMF/Aleksandravicius_an.htm Egidijus Aleksandravičius] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060812202535/http://www.vdu.lt/staff/HMF/Aleksandravicius_an.htm |date=2006-08-12 }}, Antanas Kulakauskas; ''Carų valdžioje: Lietuva XIX amžiuje'' ("Lithuania under the reign of Czars in 19th century"); Baltos lankos, Vilnius 1996. Polish translation: ''Pod władzą carów: Litwa w XIX wieku'', Universitas, Kraków 2003, page 90, ISBN 83-7052-543-1</ref>bandii.


[[Archivi:Vilnius St Anns church.jpg|thumb|right|[[St. Anne's Church, Vilnius|Gjésa de Sant'Anna]] e la gjésa dal Munastée Bernardìn a Vílnius.]]

Pendent la [[Prima guèra mondiala]], Vilnius — compagn ul rest da la Lituània — la vegniva ocüpada par [[Germagna]] da 1915 fina a 1918. L' ''Att da restorazzion da l'independenza da Lituània'' al vegniva proclamaa in la citaa al [[16 02|16 da Fevrée]], [[1918]]. Dopu la retirada di forz Germànich, i forz Lituanian i vegniva rüsad indrée par i avanzant forz d'ocüpazzion Rüss. Vilnius la passva da man püssée da völt: par un zichinin a l'era sota controll di ünitaa d'auto-defensa Polones, ch'i voreva mia la citaa vess ocüpada par i Bolscevich. Pöö l'armada Polonesa la regagné ul controll, e i Soviétich amò. Par unzich dopu la so desfada in la [[Bataja da Varsòvia (1920)]], la'rmada rossa in retirada la dava indrée la citaa a la [[Lituània]] col signá un trataa da paas ul [[07 12]] [[1920]]. La [[Pològna]] apó la recognosseva Vilnius e la rreson compagn part da Lituània col ''Trataa da Suwalki'', signaa ul [[07 10]] [[1920]] ([Image:Border-Lithuania-Poland-1919-1939.svg]).
Da tüta manera, ul [[09 10]] da l'istess an, l'armada Polonesa sota ol general 
[[Lucjan Żeligowski]] la ropmé ul trataa e la ciapé Vilnius dapress un [[colp]] fizzius. La citaa e i sò vesinasg i vegniva proclamaa un separaa stat da [[Lituània centrala]] (''Vidurio Lietuvos Respublika'').

Ul [[20 02|20 Fevrée]] da [[1922]] l'intrega àrea la vegniva fada part da [[Pologna]], con Vilnius capitala da la [[Wilno Voivodship]] (Wilno essent ul nomm da Vilnius in [[Polones]]). 

Ul governament Lituanian al sa mové a una capitala temporària, [[Kaunas]], e al disé che la Pologna l'eva ocüpaa e anessaa Vilnius illegalament e i relazzion diplomàtich intra Lituània e Pologna i vegniva rompüd usca al [[1938]]. I Polones e i Giüdée i feva sü la magioritaa da la povülazzion da Vilnius, cont una pita minoritaa da noma ul 0.8%. 
[[Archivi:Vilnius HMG Orthodox church.jpg|thumb|left|Cattedrala Urtudòssa da la [[Theótokos]], cun sül sfuunt la Tùr Gediminas.]]

Intal temp da mezz, la citaa, per una oltra völta in la sò istòria, la godé d'una períoda da desenvilüpament dinàmica. L'üniversitaa la vegniva rederva sota ul nomm da [[Üniversitaa Stefan Batory]] e l'infrastrüctüra da la citaa la vegniva significantament amejurada. 
In [[1931]], la citaa la gh'eva 195.000 abitant, fent-en la cinquena citaa püssée larga in Pologna. Vargün Lituanian al dispüta chesta pitüra da la cressüda ecomòmica e al fa notá che ul standard da vita al era considerabelment inferiur che mia int oltri part da Lituània.


[[Archivi:Vilnius Gediminas tower.jpg|thumb|right|[[La Tùr Gediminas]]]] 

Nant drée al protocoll secrett dal Patt Molotov-Ribbentrop, ul [[19 09|19 Setembru]] Vilnius la vegniva ciapad e anessada par l'[[Ünion Soviétiga]]. Al [[10 10]] [[1939]], dapress un [[ultimatum]], ul governament Lituanian al aceptava la presenza da baas militar Soviétigh in scambi da la restorazzion da la citaa a la Lituània. Malgraa ul process da transferiment da la capitala da [[Kaunas]] a Vilnius al comenzass sübit dapress, tüta la Lituània la vegniva ocüpada par l'[[Ünion Soviétiga]] in [[Giügn]] [[1940]], prüma che ul transfer al füdess completaa. Un növ governament comünista al era instalaa, con Vilnius capiala da la növa [[RSS Litovana|RSS Lituaniana]]. Fin a 40.000 inabitant da la citaa i vegniva arestaa e mandaa int i [[gulag]] intal est delons da l'[[Ünion Soviétiga]].

In giügn [[1941]], la citaa la vegniva ciapada par la [[Germagna]]. Dü ghettos i vegniva faa sü in la citaa vècia per la larga povülazzion Giüdéa; ul püssée piscinin al vegniva ''liquidaa'' in Otóbar. Ul püssée largh a düré fin a 1943, malgraa la sò povülazzion la füdess regülarament decimada in chij ch'i era nöd comè ''Aktionen''. Un falii solevament dal ghetto ul [[01 09]] organisaa par l'   
[[Fareinigte Partizaner Organizacje]] al vegné sigütaa par la destrüzzion completa dal ghetto. Apröv ul 95% da la povülazzion Giüdéa da la citaa la vegné trada giò par i ünitaa Alemand e i sò colaboradur locaj, fisc da lur in [[Paneriai]], apröf 10 km daspus dal céntar vecc da la citaa.

In lüj 1944 Vilnius la vegniva ciapada amò par l'armada Soviétiga. Ul [[NKVD]] al arestava i soldaa Polones. Vilnius al era incorporaa in l'[[Ünion Soviétiga]].
compagn capitala da la [[RSS Lituaniana]] imediadament dapress. Sübit dopu la [[Segonda guèra mondiala]], un largh nümer da Polones al vegniva espülsaa da la Lituània ocüpada vers la Pologna. Acoblaa con la migrazzion di Lituanian in Vilnius, chest desenvilüpament al resültava in un canbi in la fàbrica demogràfica da la citaa.

Ul [[11 03|11 da Marz]] [[1990]], ul consèj süpremm da la [[RSS Lituaniana]] al nunziava la sò independenza da la [[Ünion Soviétiga]] e al restorava l'indipendenta [[Repübliga da Lituània]]. I Soviétigh i respondeva ul [[09 01|növ da Giné]] mandant di trupp. Ul [[13 01]], pendent l'[[Atacch Soviétigh]] a l'edifizzi da la Television e Radio da stat, quatòrdas civilian i vegniva traa giò e püssée da 700 seriament ingiüriaa. L'Ünion Soviétiga la recognussiva l'indipendenza da la Lituània in Avost [[1991]].

[[Archivi:The Presidential Palace in Lithuania .jpg|190 px|thumb|right|[[Presidential Palace, Vilnius|Ul palàss Presidenzial]]]]

Dapress da alura, Vilnius sa l'à rapidament tranformaa int una atent a scancelá ul sò passaa Soviétigh e la citaa a l'à emergii compagn una citaa moderna Europeana. Fisc di sò vecc construzzion i è staa renovelaa e una àrea comerzala e finanzera a l'è in desenvilüpament, espetada deventá ul principal distrecc administrativ sül costaa Nòrd da la flümm [[Neris]]. Chesta àrea la töö dent spazzi residenzial e al detaj, con l'edifizzi da la [[münicipalitaa]] e la moderna [[Tur Europa]], 129m olta.


In [[2009]], Vilnius la sarà la capitala Europeana da la cültüra.

== Geugrafía e clima ==
[[Archivi:Lituania_Vilnius.jpg|180px|thumb|right|Ul çenter da Vílnius in inveern]]

Vilnius a l'è sitüaa in Südèst Lituània ({{coor dm|54|41|N|25|17|E|}}), a la conflüenza da la flümm Vilnia e Neris.  

La posizzion mia centrala da la citaa la pöl vess atribüida al canbiament int i confin da la nazzion al cors di sécoj; Vilnius al era, una völta, anca ul céntar geogràfic dal Gradücaa da Lituània.


Vilnius al è 312 km da la [[Mar Bàltica]], e [[Klaipėda]], ul principal [[port]] da mar. Vilnius al è conetaa par autopist a d'olt citaa magiur Lituaniann, compagn [[Kaunas]] (102&nbsp;km), [[Šiauliai]] (214&nbsp;km) and [[Panevėžys]].

L'àrea corent da Vilnius a l'è 402 km quadraa. I edifizzi i cövar 20.2% da la citaa e in la restanta àrea, ul verd (43.9%) e aigua (2.1) i prevar.
<!-- 20.2+43.9+2.1=66.2% !!! -->


Il climaa da Vilnius al è transizzional intra continental e oceànich. La temperadüra mediana anüala a l'è da +6.1&nbsp;°C (43°[[Fahrenheit|F]]); in Giné la 
temperadüra mediana a l'è da −4.9&nbsp;°C (23&nbsp;°F), in Lüj +17.0&nbsp;°C (62.6&nbsp;°F). La precipitazzion mediana a l'è da apröf 661 milímetar par an.


I estad i pöö vess cald, cun temperadür sura 30&nbsp;°C e i ivern frecc (anca -25&nbsp;°C). I flümm e i lagh i giazza in chesta períoda da l'an.

<!---{{Infobox Weather 
|location = Vilnius, Lituània
|single_line =Yes
|Jan_Hi_°F = 25.7 
|Feb_Hi_°F = 28.9 
|Mar_Hi_°F = 37.9 
|Apr_Hi_°F = 51.3 
|May_Hi_°F = 64.8 
|Jun_Hi_°F = 70 
|Jul_Hi_°F = 71.8 
|Aug_Hi_°F = 70.9 
|Sep_Hi_°F = 61.5 
|Oct_Hi_°F = 50.4 
|Nov_Hi_°F = 38.3
|Dec_Hi_°F = 31.1 
|Year_Hi_°F = 50.2 
|Jan_Hi_°C = -3.5
|Feb_Hi_°C = -1.7
|Mar_Hi_°C = 3.3
|Apr_Hi_°C = 10.7
|May_Hi_°C = 18.2
|Jun_Hi_°C = 21.1
|Jul_Hi_°C = 22.1
|Aug_Hi_°C = 21.6
|Sep_Hi_°C = 16.4
|Oct_Hi_°C = 10.2
|Nov_Hi_°C = 3.5
|Dec_Hi_°C = -0.5
|Year_Hi_°C = 10.1
|Jan_Lo_°F = 16.3 
|Feb_Lo_°F = 18.3 
|Mar_Lo_°F = 25.2 
|Apr_Lo_°F = 34.9
|May_Lo_°F = 45.5 
|Jun_Lo_°F = 51.4 
|Jul_Lo_°F = 54.1 
|Aug_Lo_°F = 52.7 
|Sep_Lo_°F = 45.9 
|Oct_Lo_°F = 38.1 
|Nov_Lo_°F = 30.4 
|Dec_Lo_°F = 22.6 
|Year_Lo_°F = 36.4 
|Jan_Lo_°C = -8.7
|Feb_Lo_°C = -7.6
|Mar_Lo_°C = -3.8
|Apr_Lo_°C = 1.6
|May_Lo_°C = 7.5
|Jun_Lo_°C = 10.8
|Jul_Lo_°C =12.3
|Aug_Lo_°C =11.5
|Sep_Lo_°C =7.7
|Oct_Lo_°C =3.4
|Nov_Lo_°C =-0.9
|Dec_Lo_°C =-5.2
|Year_Lo_°C =3.4
|Jan_Precip_inch = 1.61   
|Feb_Precip_inch = 1.49
|Mar_Precip_inch = 1.53
|Apr_Precip_inch = 1.81
|May_Precip_inch = 2.44
|Jun_Precip_inch = 3.03
|Jul_Precip_inch = 3.07
|Aug_Precip_inch = 2.83
|Sep_Precip_inch = 2.56
|Oct_Precip_inch = 2.09
|Nov_Precip_inch = 2.24
|Dec_Precip_inch = 2.17
|Year_Precip_inch = 26.9
|Jan_Precip_cm =       |Jan_Precip_mm =  41
|Feb_Precip_cm =       |Feb_Precip_mm = 38
|Mar_Precip_cm =       |Mar_Precip_mm = 39
|Apr_Precip_cm =       |Apr_Precip_mm = 46
|May_Precip_cm =       |May_Precip_mm = 62
|Jun_Precip_cm =       |Jun_Precip_mm = 77
|Jul_Precip_cm =       |Jul_Precip_mm = 78
|Aug_Precip_cm =       |Aug_Precip_mm = 72
|Sep_Precip_cm =       |Sep_Precip_mm = 65
|Oct_Precip_cm =       |Oct_Precip_mm = 53
|Nov_Precip_cm =       |Nov_Precip_mm = 57
|Dec_Precip_cm =       |Dec_Precip_mm = 55
|Year_Precip_cm =      |Year_Precip_mm = 683
|source =The World Meteorological Organization<ref name=WMO>{{cite web
| url =http://www.worldweather.org/105/c00204.htm|title = {{en icon}} Weather Information for  Vilnius
| accessmonthday = Dec 12 
|accessyear =2006
| language = }}</ref>
|accessdate = Nov 2006
}}
--->

== Demogràfiga ==

In acordi al [[census]] [[2001]] par l'ufizzi resonal da stadístiga da Vilnius, al gh'era 542.287 inabitant in la münicipalitaa: 57.8% da Lituanian, 14% da Rüssian, 4.0% da Belarüssian e 0.5% da Giüdée.


== Tourism ==
[[Archivi:Lithuania Vilnius Cathedral.jpg|thumb|left|Vedüda dal tètt da la Catedràla]]
Vilnius al è una citaa cosmopolitana con divers architetür. I a püssée da 40 [[gesa|gees]]; restaurants, hotel e müsée i s'à desenvilüpaa daspus che Lituània a l'à declaraa l'independenza e i gióan da Vilnius i è drée a fá sü una repütazzion da citaa opsitala.

[[Archivi:Vilnius_Ostrobramska.jpg|thumb|right|Via Aušros Vartai.]]
Cume un graan nümër de citaa de l'Etaa de Mèzz, Vílnius  la s'è svilüpada intùrn al Münissipi. 

La [[Citaa vecia da Vilnius]], ul cénter istòrich, al è vün di püssée largh in Europa (3.6 km²). I püssée valüàbel sitt istòrich e cültüral i è concentraa chí.
I edifizzi da la citaa vecia (i en gh'è apröv 1500) i è staa faa sü al lungh da sécoj, creant un spléndid ''mélange'' da diferent stil architectüraj. Malgraa Vilnius la sia cognossüda comè citaa baròca, i gh'è di esempi da Gòtic, Renassenza e d'olt stil. I principal vist da la citaa i è ul [[Castell da Gediminas]] e la plazza da la Catedrala, símboj da la capitala. La citaa vecia da Vilnius la fa part dal patrimoni monidal da l'UNESCO.

== Economia ==


Vilnius al è ul magiur cénter comerzal da Lituània e vün di püssée largh int i stat Bàltich. Malgraa al faga sü noma ul 15% da la povülazzion Lituaniana, al génera aprossimadament ul 35% dal prodüit interiur gross (PIG) [http://www.vilnius.lt/new/en/investicijos.php www.vilnius.lt/new/en/investicijos.php].

== Religion ==

Vilnius al è mültireligius e mülticültüral.
[[Archivi:Front façade of the Church of Saint Nicholas in Vilnius, Lithuania.jpg|200 px|left|thumb|San Nicòla, la gjésa la püsé vègja Litüàna che l'è rivada al dì d'incöö (cunstrüìda in dal 1387)]]

A la fin dal [[19ein sécol]] ul nümer da sinagòg al feva püssée da 100<ref>[http://www.jmuseum.lt/index.asp?DL=E&TopicID=67 The Great Synagogue of Vilnius] Ul Müsee Giudee Stataal Gaon da Vílnius </ref>.

== Subdivisions ==
[[Archivi:Vilniaus seniunijos numeracija.png|thumb|350px|Màpa di elderaa da Vilnius. I nümër da la mapa curispùnden aj nümër da la lìsta]]
La citaa da Vilnius a l'è fada sü da 20 [[elderat]]:
# [[Verkiai]] — al töö dent Baltupiai, Jeruzalė, Santariškės, Balsiai, Visoriai
# [[Antakalnis]] — al töö dent Valakupiai, Turniškės, Dvarčionys
# [[Pašilaičiai]] — al töö dent Tarandė
# [[Fabijoniškės]] — al töö dent Bajorai
# [[Pilaitė]]
# [[Justiniškės]]
# [[Viršuliškės]]
# [[Šeškinė]]
# [[Šnipiškės]]
# [[Žirmūnai]] — al töö dent Šiaurės miestelis
# [[Karoliniškės]]
# [[Žvėrynas]]
# [[Grigiškės]] — una citaa separada, tòlta dent la münicipalitaa da Vilnius
# [[Lazdynai]]
# [[Vilkpėdė]] — al töö dent Vingis parch
# [[Naujamiestis]] — al töö dent bus and train stations
# [[Vilnius Old Town|Senamiestis (Old Town)]] — al töö dent [[Užupis]]
# [[Naujoji Vilnia]] — al töö dent Pavilnys, Pūčkoriai
# [[Paneriai]] — al töö dent Trakų Vokė, Gariūnai
# [[Naujininkai]] — al töö dent Kirtimai, Salininkai, [[Vilnius International Airport]]
# [[Rasos (Vilnius)|Rasos]] — al töö dent Belmontas, Markučiai

== Nòot e riferimeent ==
<references/>

== Liamm da fö ==
{{commonscat|Vilnius}}
* [http://www.wikimapia.org/#y=54682763&x=25266838&z=12&l=0&m=una vista WikiSàtelit da Vílnius a WikiMapia]
* [http://www.vilnius.lt/new/en/gidas.php Guida offizziala da la citaa]
* [http://www.vilnius-life.com Vita a Vílnius]
* [http://www.xml.lt/vilnius/ Vílnius Info] - Adressari bàsic con posizzion e segnasitt dal [[Google Earth]] 
* [http://discovery.ot.lt/cfair98/vilnius/vil_lege.htm Legenda apröv la fondazzion da Vílnius] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071020033425/http://discovery.ot.lt/cfair98/vilnius/vil_lege.htm |date=2007-10-20 }}
* [http://www.tripfoto.com/vilnius/vilnius-pictures.html TripVilnius - 196 pitür da Vílnius]

{{Capitaj_de_l'Europa}}

[[Categuria:Capitaj de l'Europa]]
[[Categuria:Cità de la Lituania]]