Udessa

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

Udessa (Одеса/Odesa in ücrain; Одесса/Odessa in rüss e in de la püpart di lenguv del mund; Odesa in rümen; Οδησσός/Odēssós in grech; Ades in del tatar de Crimea; אדעס in yiddish) a l'è una cità de l'Ücraina meridiunala. L'è 'l port sül Mar Negher püssee impurtant del Paes. La cünta 1.010.298 abitant, e l'è la quarta cità püsse granda de l'Ücraina. Inultra l'è 'l caplögh de l'oblast' umonima.

La lengua püssee parlada l'è 'l Rüss, cume in de la magiur part de l'Ücraina urientala e meridiunala.

Storia

El teritori de Udessa (31 km püssee a nord de l'estüari del Nister) un temp l'era abitaa dai Dach e dai Scita: chì l'è stada fundada una culonia greca ciamada Udess (Odēssós). Questa tera traversada de un mücc de pupulaziun migrant giamò a partì dal III secul, dopu vess stada per un poo de temp sota l'inflüenza pulaca l'è finida, in del 1241, in di man di Tatar de l'Haçi-Bey. In del 1529 la zona l'è stada cunquistada dai Utuman, che l'han tegnüda fina a la Guera rüssu-türca del 1787-1791.
In del 1794 i Rüss han fundaa ufizialment la cità de Udessa, che l'è diventada ben prest el port püssee impurtant del Mar Negher (e port franch in del periud 1819-1879), cul vegnì una cità rica e cosmupulita, punt de incunter tra i cultür asiatigh e urupei. L'è stada bumbardada de brüt düranta la Guera de Crimea (1853-1856), ma l'è turnada cress ben prest, tantu che giamò in del 1866 l'è stada culegada cui treni a Kiev, Char'kov e Iaṣi.

Düranta la revulüziun del 1905, anca la cità la s'è rebelada al pudè di zar, e in quest l'è stada sustegnüda da l'equipagg de la Curazzada Potëmkin, anca se pö la cusa l'è finida in d'un massacher, regurdaa dal famus film del Sergej Ejzenštejn. La revulüziun del 1917 l'ha vist anmò la cità prutagunista, vist che l'è stada el center del cumitaa revulüziunari ücrain e l'è stada ucupada da Frances, Cumünista e Anticumünista. L'Üniun Suvietiga l'è riessida a ciapala de növ dumà in del 1920.

Düranta la II guera mundiala, in de l'agust del 1941, Udessa l'è stada ucupada dai Rumen, leaa de la Germania nazista. El general Nicolae Macici, insema al növ guvernadur de la cità, el Gheorghe Alexianu (numinaa dal ditadur rumen in persona, el Ion Antonescu), l'ha urdinaa 'me vendeta de un atach di partisan, un massacher: inscì, in de la not del 22 agust, hin staa cupaa püssee de 25.000 personn (la magiur part giüdee). Alter 280.000 hin staa depurtaa: in 'stu möd hin mort 115.000 Giüdee e 15.000 zingher. L'Armada Russa l'ha recunquistaa Udessa in del 1944. I Giüdee che eren restaa viv (703) hin migraa per la püpart in Israel, menter la cità l'è turnada a l'impurtanza che la gh'aveva prima de la guera. La fa part de l'Ücraina dal 1991.

Personn nassüü a Udessa

Aleksandr Osipovič Drankov (1886-1949), regista suvietigh, forsi l'è nassüü chì.
Nicolas De Corsi (1882-1956), pitur italian.
Emil Grigor'evič Gilels (1916-1985), pianista ücrain.
Leone Ginzburg (1909-1944), leteraa antifascista ücrainu-talian.

Gemelagg