Ortograféa del Dücàt

Chèst artìcol a l'è scricc in Lombàrd, ortograféa bergamasca del Dücàt.

L'ortograféa del Dücàt l'è ol sistéma de régole de trascrissiù del dialèt bergamasch dovrade de l'associassiù del Dücàt de Piassa Püntida in di sò püblegassiù.

Stòria

L'ortograféa la fonda i sò raìs in de la segónda metà del secòl XIX, periòd de zenerala transissiù dal modèl classègh (arènt a la graféa classéga milanésa, dovràt amò presèmpe dal Zapetì per ol sò vocabolare in del 1859) ai sistema basàcc in sö la graféa de l'italià, procèss cumü a tate bande de la lombardofonìa. I fondamèncc i è stàcc metìcc del Tirabósch coi sò övre, suertöt ol monümentàl Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni (1873).
Despùs l'è stàcia doperada dai piö importàncc aütùr bergamàsch de la prima metà del 1900 (presèmpe ol Bòrtol Belòt e 'l Cinto Gambiràs) e, in seguét a la creassiù del Dücàt de Piassa Püntida (1924), dai sò sòci. Ü quach aütùr vègg che l' scriìa con üna graféa de tipologìa classéga (compagn presèmpe del Péder Rügér de Stabèl) l'è stàcc in seguét trascrìcc col növ sistema.

Al dé d'incö i övre de riferimènt per la codiféga definitiva de la graféa i è dò:

ol Vocabolario Bergamasco - Italiano e Italiano - Bergamasco (2001), del Carmelo Francia e del Emanüél Gambarì (basàt per la piö part in söl vocabolare del Tirabósch);
la Grammatica Bergamasca del Ümbèrt Zanèt (2004), basada in söl laurà del Tirabósch e del Vitòrio Mòra.

Sèrne ortograféghe

I póche régole per lès sènsa problémi la graféa bergamasca, segónd ol üso consolidàt del Dücàt de Piassa Püntida:

é e ó i gh’à la sunada strécia (la mél, la móda)
è e ò i gh’à la sunada larga (la pèl, la bògia)
ö l’è öna vocàl che la suna cóme e+o metide ‘nsèma (ol föm)
ü l’è öna vocàl che la suna cóme i+u metide ‘nsèma (la stüa)
ï l’è öna vocàl che la suna quase cóme dò i, i+½ i (schïàt)
cc e gg in fì de paròla l’è la “c” palatàl (còcc, corègg) e la se lès /i/ quand la paròla, che la é de dré, l’è öna consonànt (töcc quàter)
gh, ch in fì di paròla i gh’à la sunada gütüràl surda /k/ (lagh, sèch)
s tra dò vocài la gh’à la sunada sonòra, o dólsa (rösa)
ss tra dò vocài la se lès mia cóme la èsse ‘ndopiada de ‘l italià masso (ü sass gròss), ma cóme öna èsse sèmpe con sunada surda (róssa, cassa)
s-c i se lès desligàcc, ü dòpo l’óter: s surda e, dòpo, c palatàl (i s-cècc)
z al prensépe de paròla o dòpo öna consonànt la suna cóme öna èsse dólsa (zét, garza)
b, d, v in fì de paròla i se lès con sunada surda, e i deènta /p, t, f/ (piómb /piómp/, mónd /mónt/, öv /öf/)

La quistiù de l’ ”èsse”

(del Francitus):

Dòpo ì facc ol inventare

di vocài del silabare,

mè afrontà la gran quistiù

de chèl èsse zögatù

che quach vólte, per esèmpe,

se l’ fà dópe e, di ólte, sèmpe.

L’ èsse, issé cóme se l’ varda,

l’è de rassa ‘mpó bastarda,

se sà mai cóme l’ ragiuna:

di ólte l’ bófa, di ólte l’ suna.

1° Se l’è ‘n mès a dò vocài:

dópe l’bófa ‘nfina mai.

(béssa, lassa, róssa, slissa,

clòssa, cassa, stròssa, schissa)

2° Sèmpe: o l’bófa o l’è ün incànt

tra vocàl e consonànt;

ma tra chèsta e la vocàl,

l’è ü bofà de temporàl.

(pèsta, masna, mès-cia, pènsa,

pasta-cónsa, disna, sènsa)

3° Sèmpe: l’suna e l’se ‘nsöchèra

tra vocài, quando i l’la ‘nsèra.

(basa, rösa, odiusa, scüsa,

pisa, intasa, sfrósa, brüsa)

4° Ma però, de comediànt:

se l’gh’à apröf la consonànt,

lü l’invèrsa la gambèta

l’èsse dóls a l’dientà zèta.

(sónza, vènze, pianze, ranze,

manze, spónze, strènze, franze)

5° Zèta amò quando l’carènsa

la paròla che ‘ncomènsa;

(zösegn, zald, zenöcc, zenzìa,

zöch, zibébo, zónta, zia)

6° Ma èsse sèmpe se l’rampina

con d’ü bóf la parolina.

(scöde, sólcc, sorà, scarsèla,

sbare, s-ciòpe, sdöge, stèla)

Fina ché l’è de popó.

Pò l’comènsa i gratacó

Quando l’ èsse l’gh’à a tracòla

töta quanta la paròla:

perché quando l’è ‘n finàl,

dópe o sèmpe, l’bófa ‘nguàl

7° Però, dópe, l’isganassa

quando, amò de la sò rassa

i è i paròle che ghe è dré,

con dét l’èsse dópia a’ lé:

metém gròss che l’ diènta gròssa,

o strigòss che l’istrigòssa.

(pass-passine, tóss-tossèta,

giàss-giasséra, béss-bissèta)

8° Sèmpe, ‘nvéce, l’té a tütéla

la piö dólsa parentéla :

ciapa ‘l nas che l’vé nasì,

müs : müsì, gós : gósatì.

(lüs-lüsèta, amìs-amisa,

crus-crusèta, intìs-intisa)

9° In di vèrbi al riflessìv

sèmper sèmpe se l’iscrìv.

(compatìs e contentàs,

rimbambìs e pò... rangiàs)

Riferimèncc

Umberto Zanetti, La grammatica bergamasca. Bergamo, Sestante, 2004. ISBN 88-87445-59-1.
Dizionario italiano-bergamasco, compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini. Bergamo, Grafital, 2001.
Dizionario bergamasco-italiano, compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini. Bergamo, Grafital, 2004.
Vocabolario dei Dialetti Bergamaschi antichi e moderni, compilato da Antonio Tiraboschi. Bergamo, Tipografia Editrice F.lli Bolis, 1873.
Nozioni di grammatica del dialetto bergamasco