Fòia

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa bresàna moderna.

En botànica, la fòia (dal latì folia, plüràl de folium) l'è 'n órghen de le piànte, specializàt per fa la fotosìntezi. Per chèsta rizù, 'na fòia de sòlit l'è piàta e sitìla, isé la pöl mostràga i cloroplàsti, cuntignìcc endèle cèlule del parenchìma fotosintétic, ai ràgi del sul e fa sé che la lùce la fìltre dét bé bé 'ndèi tesùti.

La se 'nserés endel gamp de la piànta a l'altèsa dei gróp. A la sèa de la fòia se tróa 'l böt scundìt ciamàt böt de la sèa.

Le fòie però i è apò dei órghegn endóche 'ndèla magiùr part de le piànte, se té 'l procès de la respirasiù, la traspirasiù e la gotasiù (procès de eliminasiù de l'àiva che 'l permèt la traspirasiù quan che le cundisiù del tép i è mìa favorèvoi).

Le fòie le pöl apò 'nmagazinà i nütrimèncc e l'àiva e, 'n sèrte piànte, la fùrma la se mudìfica per svòlger de le ótre funsiù e isé le pöl ciapà la fùrma de spì, scàie, cavreöi (compàgn de chèi de la ìcc o del roaiòt), ecc. Strütüre che se 'nsömèa a fòie se le tróa 'ndèle féles e i è ciamàde frónde.

Anatumìa

El gambì

El gambì de la fòia (endèla terminulugìa scentìfica l'è de sòlit ciamàt con dei nòm derivàcc del latì petiolus cioè pè picinì) l'è la part che la coléga a la làmina de la fòia al gàmp o al ram de la piànta. La strütüra anatòmica del gambì, coi masöi dei cundutùr dispunìcc segónt 'na simetrìa bilatéràl i testemógna sènsa döbe de la natüra coerènta có la fòia e mìa col gamp de la piànta.

Quan che 'l se slàrga fò 'nfìna a sostetöéser la fòia endèle sò funsiù, se pàrla de filóde. 'Na fòia sènsa gambì o col gambì cürt fés la se ciàma sèsila.

El gambì de sèrte piànte 'l g'ha dele funsiù specìfiche. Per ezèmpe:

endèla Mimosa pudica, el permèt el müimènt de le fòie;
endèla Trapa natans, el permèt a la pànta de stà a gàla.

La làmina de la fòia

La làmina de 'na fòia l'è furmàda de 'na fìbra vegetàl che la g'ha le parcc discriìde ché sóta:

l'Epidèrmide de protesiù che la cuàrcia zó töta la superfìce de la fòia, de sùra e de sóta; de sòlit l'è furmàda d'en stràto ünic de cèlule che g'ha mìa dét dei cloroplàsti, àle ólte l'è cuarciàda zó apò a lé d'en óter stràto de protesiù estèrno, la cutìcola. Sèrte cèlule de l'epidèrmide le pöl trasfurmàs en péi.

Sö l'epidèrmide inferiùr gh'è i stòm, che i è dele spéci de puritì, furmàcc de dò cèlule a fùrma de mèze lüne, che i làsa 'ntramès 'ntra giöna e l'ótra 'na apertüra;

El parenchìma, che l'è furmàt de du stràti:
- sóta l'epidèrmide süperiura, en parenchìma palisàdic, fìbra furmàda de divèrse fìle de cèlule dispunìde en perpendicolàr a la superfìce de la làmina e mitìde bèle strète giöna cùtra a l'ótra, sènsa lasà büs.
- entramès entrà chèsto e l'epidèrmide inferiùra gh'è 'n parenchìma lacunùs, con cèlule piö grànde che g'ha 'ntra de lùre 'na rét de büs (lacùne), che l'è colegàt ai stòm, e 'l permèt i scàmbe de gas co l'estèrno.

L'epidèrmide

L'epidèrmide l'è 'l stràto de cèlule estèrne de la fòia. L'è 'n stràto che de sòlit l'è trasperènte (le cèlule le g'ha mìa de cloroplàsti) e cuarciàda de 'na cutìcole che g'ha 'n aspèt cerùs e che 'l permèt mìa pèrder tròp tàta àiva quan che fa tròp calt. Endèle piàmte che vé sö 'ndèi clìmi sèc, chèsta cutìcola l'è piö spèsa. Ale ólte chèsta cutìcola l'è piö fìna sö l'epidèrmide inferiùra che 'n chèla süperiùra.

L'epidèrmide inferiùra l'è piéna de puritì ciamàcc stòm. Chèsti stòm i permèt a l'osìgeno e a l'anidrìde carbònica de nà dét e fò de la fòia. Pò a 'l vapùr el pàsa per i stòm durànte la traspirasiù. El dèrver e 'l sarà el stòm el dipènt de le cundisiù climàtiche (calùr, ümidità, ciarùr). Sèrte piànte (compàgn de le Crassulaceae) le dèrf i stòm apéna de nòt per fa isé che se despèrde mìa tròp tàta àiva.

El parenchìma

El gròs de l'intèrno de la fòia , (cioè la part che gh'è 'ntramès entrà l'epidèrmide inferiùra e chèla süperiùra, l'è furmàt del parenchìma. Chèsta fìbra la g'ha 'n ruòlo 'n grànt importànte endèla fotosìntezi. L'è cumpunìt de dò parcc:

vèrs la fàcia d'ensìma: el parenchìma palisàdic cumpunìt de cèlule verticàle, bislóghe e tacàde 'nsèma; le cèlule che i la costetöés le g'ha dét en möcc de cloroplàsti, L'è en chèsto parenchìma che vé fat la fotosìntezi;
vérs la fàcia de sóta: el parenchìma lacunùs (o spugnùs), endóche le cèlule le g'ha 'na fùrma piö tónda e i è méno tacàde 'nsèma 'ntrà de lùre. I büs 'ntrà 'na cèlula e l'ótra i sèrf per emagazinà i gas che la fòia la scàmbia co l'atmosféra.

Le nervadüre

Le nervadüre de 'na fòia i è 'l prolongamènt del gambì endèla làmina. Se pöl distìnguer la nervadüra centràl de chèle segondàrie che le se destàca de la primària. L'è al leèl de le nervadüre che 'l se tróa 'l gròs dei tübizì cundutùr de la lìnfa (xilémi e floémi), urganizàcc en masöi.

La dispuzisiù de le nervadüre l'è diferènta a segónda de la spéce o de la famìa botànica.

Descrisiù morfològica

Morfologìa generàl

La fòia la vé ciamàda sèmpe semai che la làmina l'è 'ntréga, o compòsta semài che l'è retaiàda en divèrse fòie piö pesène che le vé ciamàde fuiulìne. A segónda de la dispuzisiù de le fuiulìne sö l'as principàl de la fòia o ràchide, se dis che la fòia l'è:

penàda, semài che le fuiulìne i è dispunìde compàgn de i pilizì de 'na piöma;
- imparipenàda se i è de nömer dìsper (la fòia la fenés condèna fuiulìna 'nsìma) ;
- paripenàda se i è de nömer pér;
tripartìda semài che le fuiulìne i è trè (compàgn del trefòi) ;
palmàda o digitàda semài che le fuiulìne i è dispunìde pompàgn dei dicc de 'na mà.
pedàda semài che ògna fuiulìna la se 'nserés ensìma a la fuiulìna 'n bànda (compàgn del bucanéve) ;

La fòia la pöl vìga apò a le fuiulìne cumpunìde a divèrsi leèi;

- bipenàde semài che le fuiùlìne i è cumpunìde apò a lùre de fuiulìne piö picinìne amò;
- tripennée semài che le fuiulìne de segónt leèl i è cumpunìne apò a lùre.

Diviziù de la làmina

La làmina la pöl véser entréga u piö o méno retaiàda. En chèsto öltem càzo, se pöl precizà se la fòia l'è:

lobàda (a), quan che i lòbi è mìa tat profóncc e i rìa a piö o méno 1/8 de la larghèsa de la fòia,
- penatolobàda (b), quan che i lòbi i è dispunìcc compàgn d'en pèten,
- palmatilobàda quan che i lòbi i g'ha 'na dispuzisiù palmàda.
penatìfide o palmatìfide quan che le diviziù le rìa a 1/4 de la larghèsa de la fòia o adognimòdo de méno de la metà;
penatipartìda (c), ou palmatipartìda quan che le scanaladüre le sorpàsa la metà de la fòia;
penatisecàde (sinònim de compòsta penàda) o palmatisecàde (sinònim de compòste palmàde) semài che le diviziù le rìa 'nfìna al ràchide;
laciniàde semài che la làmina l'è dividìda en sesiù filifórmi (compàgne de sèrte piànte aquàtiche).

L'òrlo de la làmina

L'òrlo de la làmina el pöl véser entréc, ondulàt, sinuàt, capetàt, a capitìne fìne, dentàt o crenàt.

Tìpi de làmina

La làmina la vé ciamàda: cordifórme, quan che la g'ha la fùrma d'en cör, ovàl quan che la g'ha la fùrma d'en öf, lanceolàda, o palmàda quan che la g'ha la fùrma de 'na pàlma.

Divèrse ótre caraterìstiche le vé cunsideràde quan che se descrìf la fùrma de 'na fòia: falciforme (quan che la g'ha la fùrma d'en fiochèl), auriculàda (quan che la fòia la g'ha come de le uricìne a la bàze de la làmina), sagitàda (quan che la g'ha la fùrma de 'na frècia), peltàde (quan che 'l gambì el se 'nserés en mès a la làmina), decorènta quan che la làmina la se prolóngha söl gamp con dele alète, perfoiàda quan che le uricìne le se sàlda e le dà l'impresiù che 'l gamp el streèrse la làmina, conàde quan che dò fòie opòste le 'ha la làmina saldàda 'nsèma (compàgn de sèrte spéci del zèner Caprifolium).

Nervadüre

Se pöl distìnguer tré tìpi principài de nervadüre:

Le fòie a nervadüra penàda (peninèrve), endóche 'na nervadüra principàla, cuntinuasiù del gambì, la divìt la làmina 'n dò parcc idèntiche dré a 'n às de simetrìa e a pàrter de la qual le nervadüre segondàrie le se destàca segónt 'na dispuzisiù alternàda o opòsta.
Le fòie a nervadüra palmàda (palmatinèrve) endóche divèrse nervadüre, en nömer dìsper, le se destàca del gambì endèl pónt de contàt co la làmina (ezèmpe: la fòia de la ìcc)
Le fòie a nervadüra paraléla (paralelinèrve), che g'ha le nervadüre paraléle, compàgn che 'ndèle graminàcee (Poaceae), e de sòlit i è fòie sènsa gambì.

Dispuzisiù söl gamp

A segónda de cóme che le fòie le se tàca al gamp o al ram, se pàrla de:

fòie alternàde, quan che le vé fò a giöna a giöna, giöna de 'na bànda e piö 'n sö, giöna de l'ótra bànda del gamp;

fòie opòste, quan che le vé fò a dò a dò giöna 'n mìra a l'ótra;

vertezelàde, semài che le vé fò a trè o de piö, en sércol töt entùren al gamp, a leèi diferèncc.