Codes sorgent per Carboni

{{LSI|dial=OC}}
{{Infobox elemento chimico
|Nome = carbonio
|Serie_chimica = Mìa metài
|Nucleoni = 
|Precedente = [[boro]]
|Successivo = [[azoto]]
|Simbolo = C
|Numero_atomico = 6
|Gruppo = [[Gruppo del carbonio|14 (IVA)]]
|Periodo = [[elementi del periodo 2|2]]
|Blocco = [[Elementi del blocco p|p]]
|Densità = {{M|2267|k|g/m3}}
|Durezza = 0,5 (grafite)<br />10,0 (diamante)
|Aspetto = Diamond and graphite without structures.jpg
|Didascalia = Diamant (a mansìna) e grafite (a dèstra)
|Spettro = Carbon Spectra.jpg
|Peso_atomico = {{M|12,0107||u}}<ref>{{en}} [http://webbook.nist.gov/cgi/cbook.cgi?ID=C7440440 National Institute of Standards and Technology - carbon]</ref>
|Raggio_atomico = {{M|70|p|m}}
|Raggio_covalente = 75 pm<ref name=rsc/>
|Raggio_di_van_der_Waals = 170 pm<ref name=rsc/>
|Configurazione_elettronica = <nowiki>[</nowiki>[[Elio|He]]2s<sup>2</sup>2p<sup>2</sup>
|Numero_CAS = 7440-44-0
|Elettroni = 2, 4
|Numero_di_ossidazione = '''4''', 3<ref>{{Cita web|url=http://bernath.uwaterloo.ca/media/36.pdf|titolo=Fourier Transform Spectroscopy of the System of CP|accesso=6 dicembre 2007}}</ref>, 2, 1<ref>{{Cita web|url=http://bernath.uwaterloo.ca/media/42.pdf|titolo=Fourier Transform Spectroscopy of the Electronic Transition of the Jet-Cooled CCI Free Radical|accesso=6 dicembre 2007}}</ref>, [[Formaldeide|0]], [[Carburi|−1]], [[Metanolo|−2]], [[Etano|−3]], '''−4'''<ref>{{Cita web|url=http://www.webelements.com/webelements/elements/text/C/comp.html|titolo=Carbon: Binary compounds|accesso=6 dicembre 2007}}</ref>
|Struttura_cristallina = ezagonàl
|Stato = [[solido]] (mìa magnétich)
|Fusione = {{M|3773||K}} ({{M|3499,85||°C}})
|Ebollizione = 5&nbsp;100 K (4&nbsp;827&nbsp;°C)<ref>{{en}} [http://webbook.nist.gov/cgi/cbook.cgi?ID=C7440440&Mask=4#Thermo-Phase National Institute of Standards and Technology - carbon, Phase change data]</ref>
|Volume_molare = {{Exp|5,29|−6}} m³/mol
|Calore_di_evaporazione = {{M|355,8|k|J/mol}}
|Calore_di_fusione = el süblima
|Tensione_di_vapore = {{M|0||Pa}}
|Velocità_del_suono = {{M|18350||m/s}} a 293,15&nbsp;K
|Elettronegatività = 2,55 ([[Elettronegatività#Scala di Pauling|scala de Pauling]])<ref name=rsc/>
|Calore_specifico = 710 J/(kg·K)
|Conducibilità_elettrica = {{Exp|0,061|−6}} /m·Ω
|Conducibilità_termica = 129 W/(m·K)
|Energia_1a_ionizzazione = 1&nbsp;086,454 kJ/mol<ref name=rsc/>
|Energia_2a_ionizzazione = 2&nbsp;352,631 kJ/mol<ref name=rsc/>
|Energia_3a_ionizzazione = 4&nbsp;620,471 kJ/mol<ref name=rsc/>
|Energia_4a_ionizzazione = 6&nbsp;222,716 kJ/mol<ref name=rsc/>
|Energia_5a_ionizzazione = 37&nbsp;830,648 kJ/mol<ref name=rsc/>
|Energia_6a_ionizzazione = 47&nbsp;277,174 kJ/mol<ref name=rsc/>
|Isotopo_1 = <sup>12</sup>C
|NA_1 = '''98,89%'''<ref name=voh1>{{Cita|Vohler|cap. 1.}}</ref>
|TD_1 = L'è stàbil con 6 neütrù
|Isotopo_2 = <sup>13</sup>C
|NA_2 = 1,11%<ref name=voh1/>
|TD_2 = L'è stàbil con 7 neütrù
|Isotopo_3 = <sup>14</sup>C
|NA_3 = tràse
|TD_3 = 5&nbsp;570 agn<ref name=voh1/>
|DM_3 = [[Decadimento beta|β<sup>−</sup>]]
|DE_3 = 0,156
|DP_3 = <sup>14</sup>[[Azoto|N]]
}}


Ul '''carbòni''' a l'è un [[elemeent chímich]] de [[nümer atòmich]] 6, de sòlit [[staat de ussidazziun|tetravaleent]], [[minga metàj|minga metàlich]] e [[sòlit]] a [[temperadüra]] ambieent. <br />
A l'è l'elemeent de baas de la vida in sü la [[Tèra]], inscí cuma la cugnússum, vist ca '''tütt''' i mulécul impurtaant per i sisteem viveent g'ann deent ul carbòni, àsca [[idrògen]], [[nitrògen]], [[fòsfur]], [[ussígen]]; nissügn de chii elemeent chí al g'à però l'impurtànza del carbòni. I resún de chèsta impurtanza a vègnenn dal fatt ca ul carbòni a l'è bun de ligàss sü cunt quater àtum, e al pöö mètt in pè strutür cumplicaa, ca fann vegní föra fin a 10 miliun de [[cumpòost chímich|cumpòost]] urgànich difereent.<br />
[[Archivi:Element 6.webm|miniatura|Carboni atòmich]]
Ul carbòni al g'à difereent fuurm [[alòtrup]]: [[grafiit]], [[diamaant]], [[fülereen]] a inn quii püssee cugnussüü; in del [[2004]] n'è staa descuvèert un ólter. Ga vöör dí ca ul carbòni al pö anca esíst cumè mineraal amòorf, a l'öcc símel a la grafiit, e cumè furma [[isòtrup|isutròpica]] de la grafiit, cunt i fujètt ca stann minga vün de suravía a l'ólter ma a inn metüü in tütt i direzziun. La ''fibra de carbòni'' la sa utègn slüngaant dii fíber urgànich, de manéra ca i piàn del carbòni sa mètenn in línea cunt la direzziun de la fibra; chèll prucediment chí ga dà una resisténza iguaal a l'azzàl.

== Aplicazziun del carbòni ==
L'aplicazziun püssee impurtànta del carbòni a l'è cumè cumbüstíbil e fuunt de [[energía]], cunt i idrucarbüür: [[gas natüraal]], [[petròli]], [[sciustra]]. Chii cumpòost chí a inn anca la fuunt de tütt i plàstich.<br />
Ólter maneer de duperà ul carbòni, in dii sò fuurm, a inn:
* l'isòtup [[carbòni-14]], descuvèert ul [[27 02|27 de febraar]] del [[1940]] a l'è duperaa per la datazziun radiuatíva;
* la grafiit, mis'ciàda cunt l'[[argíla]], la sa dupéra de fà i min dii làpis;
* ul carbòni, insèma cunt ul [[fèr]], a l'è duperaa de fà l'[[azzàl]];
* de par lü, al dupérenn de fà i [[barr de cuntròll]] in dii [[reatuur nücleaar]];
* ul diamaant a l'è duperaa in de l'indüstria, de fà i mulètt e i laam perchè l'è ul mineraal püssee düür in natüra; àsca quèst, al sa dupéra uviameent cumè prea prezziusa e cumè bisgiuu.

Ga vöör dí, a la fin, ca ul fülereen al paar c'al g'à un futüür in de la [[nanutecnulugía]].

== Fuunt ==
[[Archivi:Diamond.jpg|200px|thumb|left|Un bèll diamaant.]]
Ul carbòni, cumè gemò spiegaa, a l'è l'elemeent püssee impurtaant de la vida in sü la [[Tèra]], e l'è preseent in quantità in tütt i strutüür urgànich e biulògich. In del muunt inurgànich, ul carbòni a l'è preseent in d'un muntún de mineràj (tütt i [[carbunaa]]) e in de l'[[anidriit carbònica]] (CO<sub><small>2</small></sub>).<br />
I diamaant sa trövenn in d'un quaj giacimeent de un mineraal ciamaa [[kimberliit]], specialmeent in [[Repüblica Südafricàna]], [[Sibéria]], [[Congo]], [[Australia]]; la grafit la sa cata in quantità in [[Mèssich]], [[Rüssia]], [[India]], [[Gruenlàndia]].<br />
Ul carbòni al sa furma in dii [[stèla|stèll]], cunt un s'ciòcch tra trii [[partisèla alfa|partisèj alfa]] ([[nücli (física)|nücli]] de [[éli]]), in d'un prucèss ciamaa defatt ''prucèss triplu alfa''. Una quaj grígula de carbòni a l'è deent in dii [[meteuriit]], suta la furma de diamaant piscinítt.<br />

== Cumpòost ==
[[Archivi:Eight Allotropes of Carbon.png|right|thumb|200px|I difereent alòtrup del carbòni.]]
Ul carbòni al furma, cuma gemò dii de suravía, un muntun de cumpòost (10 miliun).<br />
A catà tra i püssee impurtaant, a g'inn:
* [[idrucarbüür]], insèma cunt l'idrògen;
* [[aminuàcit]], i [[munòmer]] dii [[pruteín]], insèma cunt l'azòot;
* [[àcit grass]] e [[lipiit]];
* [[cumpòost arumàtich]];
* [[èster]];
* [[zücar]], dùma insèma cunt l'idrògen e l'ussìgen;
* [[àlcul]], cunt ussígen e idrògen;
* [[plàstica|plàstich]], dùmà insèma cunt l'idrògen o cunt olter àtum.

== Perícul ==
I cumpòost del carbòni, vist ul nümer, a g'ann un bel puu de difereent azziun tòssich: per esémpi, ul [[munòssit de carbòni]] (CO), preseent in dii scàrich dii mutuur a cumbüstiun intèrna, e ul [[cianüür]] (CN<sup><small>-</sub></small>) a inn tòssich per i [[mamífer]]. <br />
I cumpòost cumè i idrucarbüür (per esémpi ul [[metàn]], la [[benzína]], l'[[etín|acetileen]] a tàchenn fööch a svèlta, in d'un atmusféra de [[ussígen]].<br />
Ga vöör dí, a la fin, ca anca ul metàn a l'è vün dii [[gas sèra]], e anca püssee puteent de la CO<sub><small>2</sub></small> u del vapuur de [[aqua]].

== Isòtup ==
Ul carbòni al g'à dü [[isòtup]] stàbil, dispuníbil in natüra: ul <sup><small>12</small></sup>C (98.89%) e <sup><small>13</small></sup>C (1.11%); ul carbòni-12 a l'è staa ciapaa da la [[IUPAC]] cumè baas per la misüra de la [[màssa atòmica]]. Ul <sup><small>14</small></sup>C a l'è un [[isòtup radiuatiif]], c'al sa [[períut de mèza desintregazziun|dèsfa]] in, a stèmm, 5.730 ann e al vègn duperaa per datà lègn, [[fòssil]], sítt [[archeulugía|archeulògich]].

== Stòria ==
Ul carbòni (dal [[latín]] ''carbo'', c'al vöör dí ''sciustra'') l'è staa, uviameent, vün dii primm elemeent c'inn staa descuveert, in de la [[preistòria]], quand i òmen s'inn curgiüü c'al sa furmàva quand sa gremàva ul [[lègn]].<br />
In de la furma del diamaant a l'è staa cunsideraa da sémper una prea de valuur; ul sò ültim alòtrup, ul fülereen, l'è rivaa dumè in dii ann '80, ma al paar c'al g'à un gran futüür.

==Riferiment==
<references/>


{{Taola periodica}}
<br />
{{commons|Carbon}}
{{Lista1000}}
[[Categuria:Element chimegh]]