Dialett canaves

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El Canaves (nomm nativ: Canavzan) a l'è on insemma de dialett del Piemontes che 'l costituiss vun di trii ramm de 'sta lengua, cont el Piemontes central e quell oriental. A l'è parlaa in de la region omonima.

Diffusion e variant

El dialett canaves, in di sò variant, l'è parlaa in la region storiga omonima, che la quatta dent territori di provincc de Vercei, Biella e soratutt Turin. Compagn de alter grupp dialettai (el Monferrin, el Langaroeu), el Canaves l'è minga istess depertutt, ma a segonda de la zona el gh'ha dent influenz turines, vercelles, bielles o anca arpitann.

Caratteristigh

Trai aspett de quell dialett a troeuvom:

la prima e la terza persona plural di verb a hinn compagn: e cantan (= cantom) e a cantan (= canten);
el plural di nomm e di aggettiv masculin a l'è metafonetigh, donca la vocal accentada la se trasforma: un sach vërd ës-ciancà, quatr sèch vèrd ës-cianchè;
i r finai che in di alter form del Piemontes a hinn staa perduu in de l'Età de mezz chì gh'hinn ammò: cantar, scrìver, inveci de canté, ëscrive
In d'on quai dialett del canaves occidental, di accent passen de la penultima a l'ultima sillaba: la galinà rossà, proppi come in Frances.
La negazion l'è gnin o nin.
El son /ò/ l'è despess sostituii del son /ó/.
La V prima di consonant la se parnonzia 'me ona /u/: canavzan = canausàn.

Trai alter che hann scrivuu in di dialett canaves podom regordà el Peder Corzat Vignòt.

Esempi de lengua

La parabola del Fioeu Trason (dialett d'Ivreja)

Un òm a l'avìa dui fieui.
Ël pì giovën a-j ha dit a sò pare: "Pare, i veui ch'i 'm daje lo ch'a 'm ven!" e 'l pare a-j ha dèt soa part.
Da lì 'n pòchi ëd dì a s'è fèt sò fagòt e a l'è andèt ënt un paìs lontan, e a l'ha sguliardà tut.
Dòp d'avéj sgherà tut, a-j è vnù 'na gran carestìa 'n col paìs; e chiel a l'ha comensà a provar ëd fam.
Batend për lì la sgheusia, a s'è sercà 'n padron për là, ch'a l'ha mandà a 'na soa cascina a largar i porchèt.
Chiel l'avrìa vorsù ëmpìsse la pansa ëd l'agian ch'a mangiavo i porchèt; ma gnun a-j në dava.
Ant l'ora a l'è tornà 'n chiel e a l'ha dit dspërchiel: "Quanti servitor a cà ëd mè pare a mangen a crpapansa e mi i ston sì a morir ëd fam!
I 'm daró ardriss e i andró a cà ëd mè pare e i-j diró: Pare, i ho fèt mal contra Nossgnor e contra ëd voi;
I dovrissi pì nin ciamàme vòss fieul; ma tratème m'i fuss 'n servitor".
E s'è aussà e a l'è andèt dë sò pare; a l'era 'ncora lontan ch'sò pare a l'ha vist e, pià dë la compassion, a-j è corù 'ncontra, a l'ha pià 'nt 'na brassà e a l'ha basà.
E chiel a-j ha dit: "Pare, i ho mancà contra ëd Nossgnor e contra ëd voi e i son pì degn d'esse ciamà vòss fieul".
Ël pare a l'ha dit aj servitor: "Tirèje fòra prest ël vestì pì bèl, ch'a 's lo buta adòss, butèje l'anèl al dì e i stivalin aj pé;
Andè piar ël bocin pì grass, sagnèlo, mangiomlo e stoma alegher;
Porché cost mè fieul a l'era mòrt e l'è 'rsussità; a l'era perdù, e a s'è trovà". E a l'han comensà la ribòta.
Ël fieul pì vèj a l'era 'n campagna e, tornand a cà, l'ha sentì sonar e balar.
Ciama a 'n servitor: "Lo ch'a l'era 'st rabèl?"
E l'àut a-j ha rispondù: "A-j è tornà tò frèl, e tò pare l'ha massà un vèl grass, porché ch'a l'è vnù san".
Chiel a l'è sautà 'n bèstia e a vrìa pì nin entrar. Ma ël pare a l'è sortì fòr a pregàlo.
Ma chiel a l'ha rispondù a sò pare: "A son tanti agn ch'i 't servo e i t'ho mai dsubidì, e ti 't m'hè mai dèt 'n cravòt ch'i 'ndèissa a mangiàlo ansèm aj mè amis
Ma adèss ch'a-j è vnù cost tò fieul, ch'a l'ha mangià ël fat sò con le pòrche, t'hè massà ël vèl grass për chiel".
Ma ël pare a-j ha dit: "Fieul, ti t'è semper mè, e lo ch'a l'è mè a l'è tò;
ma a ventava far 'na ribòta e star alegher, porché tò frèl a l'era mòrt e a l'è 'rsussità; a l'era pers a s'è trovà".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 526

Alter variant

Corio: Un òm a l'avìa doi fì. Ël pì cit a l'ha dit a sò pare: "Pare, dème la part dij ben ch'a 'm vèn!" e chiel a l'ha fèt le doe part. Dë lì a quarch dì, ël fì pì cit, dòp avèj 'mbaronà ël fèt sò, a l'é 'ndèt ënt un paìs dë lons dë lons, e a l'ha sgherà tut ënt le desbàucie.
San Bernardo d'Ivrea: Un òm a l'ha biù dui fieui. E 'l pì gioven a l'ha dit a sò pare: "Pare, dèime la porsion ch'a 'm vèin!" e a-j ha dèt la soa part. E dë lì a pòch dì a s'è fèt ël sò fagòt e l'è andà 'nt un paìs lontan e là a l'ha mangià tut ël fat sò, fasend ël balord.
Pavone Canavese: Un òm a l'avée doi fì. Ël pì gioven a l'ha dit al sò pare: "Pare, dèime la part ch'a 'm vegn!" e 'l pare a-j ha spartì tùit doi. Quàich temp aprèss ël pì gioven a s'è 'nsacà ij seu dnér e a l'è 'ndà dë leuns, e a l'ha consumà tüt ën desbàucie.
Vistrorio: 'N òm a l'ha avù dui fieui. E 'l pì zoven di 'sti dui a l'ha dit al pare: "Pare, dème-sì la part ch'a 'm tòca a mi!" E chiel a-j ha divis ël patrimòni. E a l'è nin andà longh temp che 'sto fieul pì zoven a 's n'è partì per paìs lontan lontan e lì l'ha dèt camin e macià tut ël fat sò, mnand 'na vita disonesta.
Caluso: Un òmo a l'avìa dui matèt; e 'l pì giovo a-j ha dit a sò pà: "Pà, dème la mia part ch'a 'm tòca!" e 'l pà a-j ha dèt a tùit dui 'l fat sò. Da lì an pòch, stensù ël fat sò, ël matèt pì giovo a l'è andèt ant un paìs lontan, a l'ha mangià tut qué che sò pare a-j ha dèt fasend ël putané.
Strambino: Un òmen a l'avìa dui cèt. Ël pì gioven ëd 'sti matit a l'ha dit al pare: "Pare, dème la part dël patrimòne ch'a 'n vegn!" e 'l pare a-ja ha spartì ël patrimòne. Pòech dì aprèss, mtend tut ansèm, ël cèt pì gioven a l'è andà 'nt un paìs lontan e a l'ha consumà la soa part, vivend dë plandron.
San Giorgio Canavese: Un òm a l'avìe dui cét. E 'l scond a l'ha dit a sò pari: "Pà, dème 'l fat mè!" e 'l pari a-j ha fèt la part ëd sò ch'a-j tocava a ciel. E dë lì an pòch les-lì a l'ha rabastà tut sò ch'a-j ha dèt e a 's n'è 'ndèt lontan lontan, e a l'ha sgherà tut ël sò vivend dë striplà.
Castellamonte: 'N òm l'ava dui fieui. E 'l pì giovan dij dui l'ha dit al pare: "Pare, dèimi mè tòch!" e chel l'ha fèt la part a tuti dui. Dë lì an pòch ël fieul pì giovan, rabassà tut ël fèt sov, ës n'è tirà via lontan lontan, e là a l'ha sgherà tut dë gugliard con le fomne.
Valperga: Un òm a-j ha avù dui fent. Ël pì gioven ëd lor a-j ha dit al pare: "Pare, dème la part ch'a 'm ven" e chiel a-j l'ha dèta. Dë lì 'n pò, ël fì pì gioven, argrià tut, a l'è andèt ant un paìs da lons, e là l'ha dsipà ël fèt sò a far ël desbàucc.
Pont-Canavese, Alpette e Frassinetto: 'N òm a l'avìa dui fieui. E 'l pì giovan a l'ha dit al pare: "Pare, dème la mia part ch'a 'm tòca!" e 'l pare a-j l'ha dèta. E dë lì an pòchi dì a s'è antuscà tut, ël fieul pì giovan, s'n'è andà 'nt un paìs frostér e là l'ha gruplonà tut lò ch'a l'avìa, dandse al bel tèimp.
Locana: 'N òm a l'avéa dui figl. E 'l pì gioven de chigli dui a l'ha dit a sò pare: "Pare, dème la part d'ardità ch'a 'm tòca!" e cieul a-gli ha spartì l'ardità. E dòpo pòchi dì, cost figl pì gioven, piglià tut seun ch'a-gli avagnéa, a l'è partì dë sò paìs e l'è andà logn logn e là, vivend alegrament, a l'ha dsipà le soe sostanse.
Sparone: Un scert òm a l'avìa doi fieui. E 'l pì giovo ëd costi a l'ha dit al sò pare: "Pare, dème la porsion ch'a 'm tòca dle sostanse!" e a l'ha subit dividù tra costi le sostanse. E dë lì a pòchi dì, ritirand tut ël prèsse dle soe sostanse, cost fieul pì giovo a 's n'è andàsne via 'n paìs lontan, e là l'ha dissipà tute soe sostanse vivend lussuriosament.
Caravino: Un òm a l'éja dui fì. Ël più giovo a-j ha dicc a sò pari: "Dèmi, pari, so ch'a 'm toca ëd mia part!" e 'l pari a-j ha divis e a-j ha dacc soa part. Dë lì an pòich dì apreu, ël fì pì giovo a s'ha 'ncaminàssi e a 's n'ha 'ndàsni lontan e a l'ha mangiassà tut ël facc sò mnand una vita a mal mòd.
Azeglio: Un òm a l'èja dui fieui. E 'l sicond a l'ha dicc a sò pari: "Pari, dèmi la mia part dej beni ch'i 'm lassrissi!" e col pari a l'ha fèi le part dej beni ch'a l'èja. E dë lì an pòich dì, ël sicond fì a l'ha butà tut ansèm e 's n'andà 'n lontan paìs e a l'ha mangià tut in bagordari.
Borgomasino: Un òm a l'avìa dui fì. Ël pì cit a-j ha dicc a sò pare: "Pare, dème la mia part ch'a 'm tòca dij beni!" e cel a-j ha subit dividùje dasendje lòn ch'a-j tocava. Dòp peui an pòche giornà 'sto fieul pì giovo, avebd ramassà tut lòn ch'a l'ha podù, a 's n'è partì pr'un paìs lontan, dont ch'a l'ha dsipà tut col ch'a l'avìa con ëd meretris.
Drusacco di Vico Canavese: Un òm a l'avìa doi fieui. Ël pì dovo a-j dis al pare: "Pare, dème la mia part!" e 'l pare alora a l'ha spartì a tut doi 'l patrimòni. Dë lì a quàich dì, ël fì pì dovo, ramassà e pià con chel tut ël fat sò, a 's n'è partì e l'è andàit ant un paìs lontan, dove a l'ha mandà al breu la soa ròba con balossade.
Rueglio: 'N òm a l'ha avù dù fì. E 'l pì giovan a l'ha dicc al pare: "Pare, dème la porsion ch'a 'm vèn!" e 'l pare a-j ha dècc a tucc e dù la soa part. Dë lì an pòich dì ël fì pì giovan a l'è partì, dòp avàj stropà tut sò ch'a l'ha possù arbasar, ant un paìs tanto dë lons e, bèl e là, a l'ha macià tut sò ch'a l'ava con 'na partìa ëd s-cianche.
Settimo Vittone: 'N òm a l'avìa dui muj. Ël mulèt a l'ha dit a sò pare: "Pare, dème 'l mè tòch ëd paìs ch'a 'm ven!" e a-j ha partìje. E dòp 'na chela, a l'ha 'nsacà coi quat sòit ch'a l'ha tirà e a 's n'ha andàsne da lons; e à, fasend viòle e desbàucie ansèm a dë lùfie a l'ha fèt arlan a tut.

Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, de pag. 512

Ona novella del Boccasc

Dialett de la zona de Ivreja

Mi i dìo doncra che 'nt ij temp dël prim re 'd Cipri, dòp la vìncita fèta dla Tèra Santa dë Gofré di Buglione, j'è rivà che 'na noblassa ëd Guascogna l'è 'ndèta pelegrin-a al Sepolcro; e 'na vòta ch'a tornava 'ndré, apèina l'è rivàsne torna a Cipri, elo pa stèta maltratà da 'na partìa ëd baleuss. Ëd sò-lì céla s'è sigrinàsse 'n quant e j'è gnù 'n ment d'andar a lamëntàssne dël re; ma j'è stèt chi j'ha dit ch'a perdisava sò tèimp, përcoè 'sto re a l'era tanto matass, che non pa ëd dfèinder ij èt, l'era gnanch bon a rvoltàsse quand a-j në favo a cèl, e 's j'a ciuciava sensa brajar; e parè tùit coi ch'a vorëvo soràsse ij còrn, a 's sfogavo fasèindne vesser pés che Giuda. 'Sta fomna, a sèinter sò-lì, pì nin podèind sperar vendeta, tant parè për avèj comisìa quàich sodisfassion, s'è pensà ëd mortificar ël re. E parè 's n'è 'ndèta piansèind dvant dë cèl e j'ha dit: "Sor re, i vegno gnin dë ti për ciamè giustìssia dla svergognà ch'a m'han fèt, ma për consolàme 'n pò ël cheur i 't prego che t'ën mosse 'me ch'a 't range për sofrir cole ch'a 't fan a ti, parè mi 'mprendo a sofrir con passiensa la mia, ch'i vorissa franch podèj cariàtla a ti, dë già che 't sè portàje parè con bon deuit".
'Sto re, che fin-a 'ntlora l'èra stèt parè pigher e gargh, com s'a 's fuss svigà dë la sogn, prinsipiand dë cola fèta a cola dòna, fasèindje far giustìssia rés'cia d'antlora a l'ha comensà fàsse portar rispèt, castigand sèch e sensa misericòrdia tùit coi ch'a l'èisso fèt quàich balossada contra l'onor dla coron-a.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 495

Corio

Diso donch ch'aj temp dël prim re 'd Cipro, dòp che Gofrè 'd Bojon a-j ha pià Terasanta, a l'è acadù che 'na gentildòna ëd Guascògna a s'è vëstìa da pelegrin a visitar ël Sant Sepolcr; e tornand da là a l'è arivà a Cipro, doe dotrèi birbogn a l'han dëspresià brutament. Aor, mentre che chilà a 's lumentava ëd sosì sensa consolassion, a-j è vgnù an ment dë 'ndar dal re a fàsse far rason; ma un a-j ha dit ch'a-j avró perdù la pèina e 'l savon, përchè 'l re a l'era sì da poch e bon da nin, ch'a soportava con sò disonor tanti dëspresi fèt a chil: àut che far giustissia ëd coj fèt a j'èt! E se quarcun a-j avià da dir con chil, a 's sfogava con fàj quàich dëspet. La dòna, sentend sosì, dësprà ëd podèir avèir vendeta, a se butà ant la testa, për consolàsse 'n pó, dë 'ndar a tacar ënt ël viv ëst re bon a nin; e brajand a l'è 'ndà a chil e a-j ha dit: "Mè car Signor, mi e vegno nin da ti përchè të 'n fasse vendeta dël disonor ch'a m'è stèt fèt: ma për cola 't prego che 't më mostre come 't fè ti a soportar tutè j'ingiùrie che seu ch'at fan, përchè mi e possa con passiensa soportar la mia che, Dio sa, se 't la poèiss dar, e 't la darìa volanter, përchè t'è tant fòrt che 't sopòrte tut".
Ël re, che fin alora a l'era stèt pigr e da poch, come ch'a 's fuss dësvià dal seugn, comensand da l'ingiùria fèta a 'sta dòna sì (che a-j ha vendicà sensa misericòrdia), a l'è dventà brusch a castigar tùit coj che d'alora 'n peu a-j avèiss fèt quàich dëspresi contra la soa përsona.
ibidem, pag. 493-494

Alter version

Palazzo Canavese: 'Na vòta docra, pròpe quand che 'd Sipre a s'è facc 'n stat, anse 'ncor d'apré, quand ch'un campion dij Giniraj ch'a l'èja nòm Gofrèj a l'èja zà uadagnà la Tèra Santa ëd Giarusalèm, a-j ha sucèss dròlo ch'a 's quinta 'ncor adèss. Pr'ësempe: a-j éra 'n la Uascògna 'na sgnora 'ntèisa e digurdìa, dëstinta për lignage, motben ducà e stimà pr'ij sé costum. Sicond ij usanse ëd cui temp a l'éra 'ndà fina ciala 'n piligrinage a Giarusalèm e, visità ch'a l'ha 'vù ël Santo Sepolcro, 'ntarment ch'a tornave zà 'ndarer ver cà soa, travsand ël regnam ëd Sipre, bèle là 'nt l'anveron dla capital, a s'è 'mbatùa 'nt 'na trupa dë scrojè e 'c birbeun ch'a l'han sautà e dëspressià tuta.
'Piverone: I 'v dij doch ch'ant o temp do prim re 'd Sipri, apré che Gofrè 'd Bujon a s'è facc cial patron dla Tera Santa, a l'é gnù ch'na sgnora dla Uascogna a l'é 'ndàcia dë piligrina a Giarusalèm, e chë tornand andaré, rivà ch'a l'é stàcia a Sipri, a l'é stàcia maltratà dë dij balòss ch'a-j ero dë cole bande.
Castelnuovo Nigra: Mi i diso donch che ant ël tèimp dël prim re 'd Cipro, dòp la conquista ëd Tèra Santa fèta dë Gualfré Bojon, a-j è ancapità che 'na gran dàima ëd Guascogna a l'è andèta 'n piligrinagi al Sepulcro e, ant ël ritorn, aruvà ch'a l'è stèta a Cipro, divèrsi balòss a l'han tratà franch a brut meud.
Valchiusella: Donch i diò chë 'n vuan dël prim re 'd Cipri, dòp chë Gotifrèch ëd Buglion a l'ha vint la Tèra Santa, a s'è dacc ël caso ch'una sgnora dla Guascogna a la grandìa a l'é andacia 'n pelegrinagi au Sepolcro e, tornand arbater, arivà 'n Cipri, a l'é stacia dëspressià bestialment dë tre o quat falièss.
Valperga: Dunque e diso che 'n dej temp dël prim re 'd Cipr, dòp che Gotifred ëd Buglion a l'avià fèt la conquista dla Tèra Santa, a-j è sucedù che 'na sgnora dë Guascògna a l'era andèta en pelegrinage al Sepulcro e, tornand andrer, quand che l'è arivà a Cipr, l'è stèta ofendià malament dë divers gräm sugèt.
Vico Canavese: I dio donch che 'nt ij tàimp dël prim re 'd Cipri, dòpo ël conquist fècc dla Tèra Santa dë Gotifré 'd Buglion, a-j é capità che 'na sgnora ëd Guascògna a l'é 'ndà 'n pelegrinagi al Sepolcro e, tornand andré, 'na vòta ch'a l'é rivà 'n Cipri, l'é stècia malament dëspressià dë 'n poèch d'omon selerè.

ibidem, de pag. 493

Vos correlaa

Ligamm de foeura