Dryocosmus kuriphilus

Dryocosmus kuriphilus Yasumatsu
or.: besbìna de la castègna
	; Di gàle de la besbìna de la castègna
Classifigazion sientífiga
Regn:	Animalia;
Phylum:	Arthropoda;
Clas:	Insecta;
Ùrden:	Hymenoptera;
Sota-ùrden:	Apocrita;
Superfamìa:	Cynipoidea;
Famìa:	Cynipidae;
Zèner:	Dryocosmus;
Spéce:	D. kuriphilus;
Nomm binomial
	Dryocosmus kuriphilus; Yasumatsu

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Ol Dryocosmus kuriphilus Yasumatsu o besbìna de la castègna l’è ün insèt de l’ùrden di imenòter de la famèa di cinipìdi e l’è uriginàre de la Cina. L’è ün insèt specìfech del zèner Castanea, cioè me l’ tróa ‘ndóma sö i piànte de chèsto zèner, sö i Castanea sativa ‘n Eüròpa e sö i Castanea crenata ‘n Giapù.

Come l’è facc

L’insèt l’è lónch 0,25 ghèi, l’è nìgher, ‘l somèa a öna besbìna e 'l gh'à co i zanfìne maròn. I cagnòcc prima i è trasparèncc, po’ i diènta biànch, menimà i galète i pàsa dal biànch al nìgher, quàndo i è marüde. Ricognòsel l'è pròpe malfà, dezà che l'è pròpe picin,ì menimà l'è mia complicàt ricognòs i gàle.

Indóe se ‘l tróa

Chèsto ‘nsèt da la Cina l’è stàcc ispandìt da l’òm impó ‘n töt ol mónt, de fati l’è stài troàt in Giapù in del 1941, in Coréa del Süd in del 1963, in di Stacc Ünìcc in del 1974 e ‘n del 2002 l’è riàt in Eüròpa, in Piemùt e de lé l’ s’è spandìt ‘n quàse töte i regiù de la repüblica italiàna, ‘n Frànsa, ‘n Sguìsera, ‘n Sloénia, ‘n Croàsia e pò ‘n Olànda e ‘n Üngherìa, ach se ‘n chès-ce dò paìs i aütorità i dis che l’è stacc eradicàt.

Biologìa

Ol Dryocosmus kuriphilus ‘l gh’à dóma öna generasiù a l’an e ‘l se riprodùs per partenogènezi telitòca, cioè da i öf i nàs adóma di fèmne e de mas-cc ghe n’è mia. La fèmna la sbüza col sò öfposidùr i böcc e la mèt in di tesücc de la piànta i sò öf e quàndo l'àn dòpo 'l cagnòt 'l tàca a crès i crès pò ach i tesücc de la piànta isé tat de fà di gàle e pròpe dèt in chèste gàle i crès i cagnòcc e i pupe de la besbìna de la castègna. I fèmne i gùla da la fì de Zögn al 20 de Löi e i mèt i sò i öf dét in di böcc, ma adóma in chèi che ‘n chèl an lé i s’è mia dervìcc; in média öna fèmna la gh’à fìna a 150 öf e de chès-ce la ghe rìa a mèten 20 – 30 in d’ògne gala. De lé 30 dé s’ tróa i prim cagnòcc che però i crès póch ‘nfina a l’otörno, i rèsta in di böcc che i s’è mia dervìcc e lé i pàsa l’invèren sènsa che dal de fò se ède negót, menimà i gàle i crès adóma in de la primaéra de l'an dòpo, apéna che i böcc i à tacàt a dèrves, i gàle prima i è érde pò i diènta róse, grànde da mès ghèl a 3 ghèi e dét gh’è da 1 a 7 istansète per i cagnòcc che i è dré a crès, fina che i gùla fò i fèmne.

I dagn

Quando la gàla la crès sö la nervadüra de la fòia i dagn i méno ‘mportàncc, i è limitàcc a la fòia che la crès de méno, menimà se i gàle i è tàte e i è sö i infiurescènse, la pianta la pöl desmèt de crès, i ‘nfiurescènse i se dèrf mia fò e i castègne i diènta méno de la metà (‘nfìna a – 80%) e se la castègna l’è de lègna e mia de fröta, pò la quantità de la lègna che s’ghe rià a portà fò dal bósch de castègne la càla.

Ol contròl

Ol prim laùr de fà per controlà ‘l insèt l’è chèl de mèt in comèrcio di piantìne che i sìes mia malàde e gh'è de stà pròpe atèncc, dezà che i piànte i pöl ès malàde, ma iga gnà ü sègn, de fati la besbìna la spons i böcc ma i cagnòcc e i gàle i cres adóma l'an dòpo. Pròpe i astù malàcc i è stacc ol fatùr piö ‘mportànt che l'à spandìt 'n póch agn 'l insèt 'n tace paìs de l'Eüròpa, dezà che desperlü 'l se sluntanerès mia de piö de 10 km a l’àn.

De inseticidi registràcc cóntra chèsto 'nsèt ghe n'è mia, fò sùra töi chèi che i è stai proàcc i è servìcc a negót e 'n töte i manére 'l sarès impusìbel fà di tratamèncc sö di bósch intréch, bàste pensà che 'n Lumbardéa gh’è 1.200.000 pèrteghe bergamàsche de bósch de castègne e adiritüra 3.000.000 de pèrteghe bergamàsche 'n Piemùt.

Adóma co la lòta biològica, stödiàda e metìda 'n pràtica dal Divapra de l’Üniersità di Stöde de Türì, mandàt inàcc dal profesùr Alberto Alma, s' ghe rìa a controlà la besbìna de la castègna; se tràta de dovrà l’imenòter Torymus sinesis Kamijo che l’è ün óter insèt cinés che 'n Cina 'l té a bàda la besbìna. De fati la fèmna del Torymus la mèt i sò öf in de la gàla de la besbìna e i sò cagnù i màia chèi de la besbìna; ol Torymus de fati l'è ü parasìta de la besbìna de la castègna. Fò sùra ol Torymus l'è ü parasìta spéce - specìfech, cioè l'mèt i sò öf adóma in di gàle del Dryocosmus kuriphilus, ma mia 'n chèle di óter cinipìdi, isè 'l gh'àvrès mia de böta a l'ària di óter equilìbri tra spéce de 'nsècc, ma adóma tègn a bàda la besbìna de la castègna. Gh’è però de dì che prima de riàga a tègn a bàda la besbìna al Torymus ghe öl tra i 5 e i 10 agn, isé che 'l pöde crès de nömer; fò sùra l'è malfà riàga a fà crès in laboratòre tace Torymus de spant in di bósch per controlà la besbìna.

Tra i insècc di nòste bànde ghe n'è ü, ol Megastigmus dorsalis, che 'l sömèa che 'l sìes dientàt pò a lü ü parasìta del Dryocosmus kuriphilus, però la percentüàl de gàle parasitizàde l’è del 3% cóntra ol 70% del Torymus.

De regordà pò i insècc del zèner Eupelmus che pò a lur i sömèa che i sìes di parasìti de la besbìna, ma che i è ach di parasìti del Torymus e per chèsto i è piö ü mal che ü bé; chès-ce insècc, dezà che i’è parasìti d'ü parasìta, i è lüminàt iperparasìti.

I cültivar che i se màla mia

Tra i tàte cültivar de castègna ghe n'è dò che a töt ol 2011 i é mai stàce 'nfestàde da la besbìna de la castègna:

la Bouce de Betizac che l'è öna cültivar giapunéza,
la Madonna che l'è öna cültivar piemuntéza.

Bibliografìa

Seiichi Moriya (2010). A Global Serious Pest of Chestnut Trees, Dryocosmus kuriphilus: Yesterday, Today and Tomorrow. Proceedings of the Japan-Italy Joint International Symposium Held at Tsukuba, Japan, on November 24-25, 2009. National Agricultural Research Center. ISBN 978-4-931446-65-6. (In inglés).

EFSA Panel on Plant Health. 2010. http://www.efsa.europa.eu/de/efsajournal/doc/1619.pdf Risk assessment of the oriental chestnut gall wasp, Dryocosmus kuriphilus for the EU territory and identification and evaluation of risk management options. EFSA Journal: 8(6), 1619.

Óter progècc