Codes sorgent per Ortograféa del Dücàt

{{BERGDUC}}

L''''ortograféa del Dücàt''' l'è ol sistéma de régole de trascrissiù del [[dialet bergamasch|dialèt bergamasch]] dovrade de l'associassiù del [[Dücàt de Piassa Püntida]] in di sò püblegassiù.

== Stòria ==
L'ortograféa la fonda i sò raìs in de la segónda metà del [[secol XIX|secòl XIX]], periòd de zenerala transissiù dal [[Ortografea Classiga Orientala|modèl classègh]] (arènt a la [[Ortografia milanesa|graféa classéga milanésa]], dovràt amò presèmpe dal [[Stefano Zappettini|Zapetì]] per ol sò vocabolare in del 1859) ai sistema basàcc in sö la graféa de l'[[lengua italiana|italià]], procèss cumü a tate bande de la lombardofonìa. I fondamèncc i è stàcc metìcc del [[Antonio Tiraboschi|Tirabósch]] coi sò övre, suertöt ol monümentàl ''Vocabolario dei dialetti bergamaschi antichi e moderni'' (1873).<br>
Despùs l'è stàcia doperada dai piö importàncc aütùr bergamàsch de la prima metà del 1900 (presèmpe ol [[Bortol Belot|Bòrtol Belòt]] e 'l [[Cinto Gambiràs]]) e, in seguét a la creassiù del Dücàt de Piassa Püntida (1924), dai sò sòci. Ü quach aütùr vègg che l' scriìa con üna graféa de tipologìa classéga (compagn presèmpe del [[Peder Rüger de Stabel|Péder Rügér de Stabèl]]) l'è stàcc in seguét trascrìcc col növ sistema.

Al dé d'incö i övre de riferimènt per la codiféga definitiva de la graféa i è dò:
* ol ''Vocabolario Bergamasco - Italiano'' e ''Italiano - Bergamasco'' (2001), del [[Carmelo Francia]] e del [[Emanuele Gambarini|Emanüél Gambarì]] (basàt per la piö part in söl vocabolare del Tirabósch);
* la ''Grammatica Bergamasca'' del [[Umberto Zanetti|Ümbèrt Zanèt]] (2004), basada in söl laurà del Tirabósch e del [[Vittorio Mora|Vitòrio Mòra]].

== Sèrne ortograféghe ==
I póche régole per lès sènsa problémi la graféa bergamasca, segónd ol üso consolidàt del Dücàt de Piassa Püntida:

*é e ó i gh’à la sunada strécia (la mél, la móda)
*è e ò i gh’à la sunada larga (la pèl, la bògia)
*ö l’è öna vocàl che la suna cóme e+o metide ‘nsèma (ol föm)
*ü l’è öna vocàl che la suna cóme i+u metide ‘nsèma (la stüa)
*ï l’è öna vocàl che la suna quase cóme dò i, i+½ i (schïàt)
*cc e gg in fì de paròla l’è la “c” palatàl (còcc, corègg) e la se lès /i/ quand la paròla, che la é de dré, l’è öna consonànt (töcc quàter)
*gh, ch in fì di paròla i gh’à la sunada gütüràl surda /k/ (lagh, sèch)
*s tra dò vocài la gh’à la sunada sonòra, o dólsa (rösa)
*ss tra dò vocài la se lès mia cóme la èsse ‘ndopiada de ‘l italià ''masso'' (ü sass gròss), ma cóme öna èsse sèmpe con sunada surda (róssa, cassa)
*s-c i se lès desligàcc, ü dòpo l’óter: s surda e, dòpo, c palatàl (i s-cècc)
*z al prensépe de paròla o dòpo öna consonànt la suna cóme öna èsse dólsa (zét, garza)
*b, d, v in fì de paròla i se lès con sunada surda, e i deènta /p, t, f/ (piómb /piómp/, mónd /mónt/, öv /öf/)

=== La quistiù de l’ ”èsse” ===
(del [[Carmelo Francia|Francitus]]):
 
:Dòpo ì facc ol inventare
:di vocài del silabare,
:mè afrontà la gran quistiù
:de chèl èsse zögatù
:che quach vólte, per esèmpe,
:se l’ fà dópe e, di ólte, sèmpe.

:L’ èsse, issé cóme se l’ varda,
:l’è de rassa ‘mpó bastarda,
:se sà mai cóme l’ ragiuna: 
:di ólte l’ bófa, di ólte l’ suna.

:1° Se l’è ‘n mès a dò vocài:
:dópe l’bófa ‘nfina mai.
:(béssa, lassa, róssa, slissa,
:clòssa, cassa, stròssa, schissa)

:2° Sèmpe: o l’bófa o l’è ün incànt
:tra vocàl e consonànt;
:ma tra chèsta e la vocàl, 
:l’è ü bofà de temporàl.
:(pèsta, masna, mès-cia, pènsa,
:pasta-cónsa, disna, sènsa)

:3° Sèmpe: l’suna e l’se ‘nsöchèra
:tra vocài, quando i l’la ‘nsèra.
:(basa, rösa, odiusa, scüsa,
:pisa, intasa, sfrósa, brüsa)

:4° Ma però, de comediànt:
:se l’gh’à apröf la consonànt,
:lü l’invèrsa la gambèta
:l’èsse dóls a l’dientà zèta.
:(sónza, vènze, pianze, ranze,
:manze, spónze, strènze, franze)

:5° Zèta amò quando l’carènsa 
:la paròla che ‘ncomènsa;
:(zösegn, zald, zenöcc, zenzìa,
:zöch, zibébo, zónta, zia)

:6° Ma èsse sèmpe se l’rampina
:con d’ü bóf la parolina.
:(scöde, sólcc, sorà, scarsèla,
:sbare, s-ciòpe, sdöge, stèla)

:Fina ché l’è de popó.
:Pò l’comènsa i gratacó
:Quando l’ èsse l’gh’à a tracòla
:töta quanta la paròla:
:perché quando l’è ‘n finàl, 
:dópe o sèmpe, l’bófa ‘nguàl

:7° Però, dópe, l’isganassa
:quando, amò de la sò rassa
:i è i paròle che ghe è dré, 
:con dét l’èsse dópia a’ lé:
:metém gròss che l’ diènta gròssa,
:o strigòss che l’istrigòssa.
:(pass-passine, tóss-tossèta,
:giàss-giasséra, béss-bissèta)

:8° Sèmpe, ‘nvéce, l’té a tütéla
:la piö dólsa parentéla :
:ciapa ‘l nas che l’vé nasì, 
:müs : müsì,  gós : gósatì.
:(lüs-lüsèta, amìs-amisa,
:crus-crusèta, intìs-intisa)

:9° In di vèrbi al riflessìv
:sèmper sèmpe se l’iscrìv.
:(compatìs e contentàs, 
:rimbambìs e pò... rangiàs)

== Riferimèncc ==
* [[Umberto Zanetti]], ''La grammatica bergamasca''. Bergamo, Sestante, 2004. ISBN 88-87445-59-1.
* ''[https://www.ducatodipiazzapontida.it/cultura-tradizioni-folclore/vocabolario-italiano-bergamasco/ Dizionario italiano-bergamasco], compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini''. Bergamo, Grafital, 2001.
* ''[https://www.ducatodipiazzapontida.it/cultura-tradizioni-folclore/vocabolario-bergamasco-italiano/ Dizionario bergamasco-italiano], compilato da Carmelo Francia e Emanuele Gambarini''. Bergamo, Grafital, 2004.
* ''[https://books.google.it/books?printsec=frontcover&id=kQwrAAAAIAAJ&hl=it#v=onepage&q&f=false Vocabolario dei Dialetti Bergamaschi antichi e moderni], compilato da Antonio Tiraboschi''. Bergamo, Tipografia Editrice F.lli Bolis, 1873.
* ''[http://www.facoetti.com/images/stories/pdf/P221%20NozioniGrammDialeBerg.pdf Nozioni di grammatica del dialetto bergamasco]''

[[Categoria:Ortografia lombarda]]