Magunza

Magunza (Mainz in tudesch e in aleman; Mayence in frances; Magonza in italian; Maguncia in spagnö; Mogontiacum in latin; Mogúncia in purtughes storigh) l'è una cità de la Germania del süd-ovest cunt una pupulaziun de quasi 200.000 abitant.

Geugrafia

Magunza l'è la capital del stat federal (en tudesch Land) de la Renania-Palatinaa e l'è föra di circundari. L'è bagnada del fiüm Renu e propi quasi in mira a 'ndue el ricev le acque del fiüm Menu.
El fiüm Renu al fa anca de cunfin con el Land de l'Assia e de l'altra banda del fiüm gh'è la cità de Wiesbaden che l'è la soa capital.

Magunza l'è la sede de una diocesi catoliga e un'üniversità, ultra a vess famusa per el sò Carnaval.

Storia

El teritori de la cità del dì d'incö l'ha uspitaa tempurani de caciadur düranta l'ültima era glacial circa vintmila agn fa e le dimustren i retruvament archeulogigh ch'hin staa faa in del 1921.
El prim insediament stabil però l'è de urigin celtiga, già che in Renania ghe viveven i Celta. I Ruman j'han batüü e han faa sü l'insediament de Mogontiacum, tuponim che 'l ciapa el nom de la dea celtiga Mogon. A partì del 89 l'è staa el caplögh de la pruvincia de la Germania de Sura.

Giamò ai temp di Ruman la gh'era forsi una cumünità cristiana, e 'l par che in del 343 ghe füss un vescuv ciamaa Marin: a bun cünt, l'esistenza de la diocesi de Magunza l'è demustrada dumà a partì de VI secul. El svilüp de Magunza l'è staa caüsaa anca del sò röl d'evangelizzaziun di popul germanigh e slav, guidaa del vescuv Bunifazz (746-754): cul passà del temp, l'arcidiocesi de Magunza l'ha ciapaa inscì tant pudè che l'era l'üniga, ultra a Roma, a vess ciamada Santa Sede. L'arcivescuv l'era ciamaa "primas Germaniæ".

L'arcivescuv Adalbert I el gh'ha daa di privilesg fiscai ai sò citadin, anca se pö el Barbarussa j'ha tolt via, cul trà giò anca i mür de la cità. Cul passà del temp però la cità l'ha ciapaa anmò i sò libertà cumünai. L'è vegnüda la sede de vün di vescuv eletur de l'Imperi; in del 1477 la gh'è stada fada l'Üniversità e propi chichinscì in del 1450 el Johannes Gutenberg l'aveva inventaa la stampa a carater mobil. Quand che l'è rivada la Refurma Prutestanta, Magunza l'è riessida a restà catoliga.
Düranta la Guera di Trent'Agn l'è stada cunquistada di Svedes, anca se la gh'eva di mür bei fort, ma dopu la fin de la guera la s'è ripresa ben assee.

Ai temp de la Revulüziun Francesa l'arcivescuv de Magunza l'ha sustegnüü la ligna düra cuntra i revulüziunari, ma la cità l'è stada cunquistada di Frances in del 1792, che gh'han faa nass una republiga giacubina. La Repübliga de Magunza l'è stada forsi la prima demucrazia de la storia tudesca. In del 1793 i Prüssian han scasciaa via i Frances, che però hin turnaa quatr'agn dopu. Sota Napuleun, Magunza l'era capital d'un departiment frances.

In del 1816 l'è finida sota al Principaa de Assia-Darmstad. In del 1837 el nass el sò Carnaval. Pö l'è finida sota el növ Imperi Tudesch (1871) e l'ha perdüü el sò röl storigh de furtezza, cul cugnuss un periud de svilüp.
Dopu la Prima Guera Mundial l'è stada ucüpada di Frances, e l'è vegnüda una cità libera dumà in del 1938: quel an istess l'è finida sota la Germania nazista. Düranta la Segunda Guera Mundial hin staa depurtaa quasi tücc i sò 3000 giüdee e l'è stada trada giò per quasi el 80% di bumbardament di Leaa.
In del 1945 Magunza l'è stada ucüpada per la terza volta di Frances, menter in del 1950 l'è vegnüda el caplögh del sò Land al post de Cublenza.

Gemelagg

Riferiment