Lèngua tetun

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Ol Tetun, ciamàt in portughés Tétum, l’è la lèngua üficiàla de Timor Est ‘nsèma al portughés dal 20 de mas del 2002, cioè da quando Timor Est l’è dientàta indipendènta. L’è öna lèngua austroneziàna che la gh’à però tàte paròle che i vé dal portughés e dal malés o bahasa melayu.

Ol Tetun ‘l s’è formàt in del sécol XVI, dòpo che i è riàcc i portughés, come lèngua de contàt o pidgin, che l’è pò stàcia creolizàda in del tép. Ol Tetun ‘l gh’à quàter variàncc: la principàla che l’è parlàda ‘n de la capitàl Dili, la se ciàma Tetun-Prasa o Tetun Dili, in de la còsta sud e sudoèst s’pàrla ol Tetun-Terik, in del tòch sentràl de l’ìzola, ‘mpó sóta Timor Est e impó sóta Timor Oest, s’pàrla ol Tetun-Belu e ‘nfì a Metinaro, sö la còsta tra Dili e Manatuto, s’parla la variànt Nana'ek.

Al tép di colonizàdur ol portughés l’éra la lèngua üficiàla, ma ol Tetun-Prasa l’éra dovràt come lengua franca e per chèsta rezù l'à tiràt dét tàte paròle da la lèngua portughéza. Quando ‘n del 1975 l’Indonesia l’à conquistàt Timor Est e ‘l l’à fàcia dientà öna pruìnsa de la sò repüblica l’à pò ach vietàt de dovrà ‘l portughés. La Céza Catòlega alùra l’à decidìt de dovrà ol Tetun al pòst del bahasa indonesià come lèngua de la liturgìa e chèsto l’à ötàt a salvà ‘l Tetun e ‘l l’à facc dientà ü sìmbol de la identità cültüràla e nasiunàla de Timor Est.

Ol Tetun e i ótre lèngue de Timor Est i è stacie standardizàde in di agn ‘90 grasie al laurà del profesùr Geoffrey Hull, che dal 2001 al 2007 l’è stacc ach diretùr del Instituto Nacional de Linguística de Timor Est. Ol profesùr Hull l’è stacc ach 'l ideatùr, ol principàl autùr e ‘l cüradùr del vocabulàre de Tetun e l’à fai nas e l'à cüràt ol giurnàl acadèmich de Estudos de Línguas e Culturas de Timor-Leste.