Dialett langaroeu

Quest articol chì l'è scrivuu in lombard, grafia milanesa.

El Langaroeu (nòmm nativ: Langareul o Langhèt) a l'è on dialett de la lengua piemontesa parlaa in de la region stòriga di Langh, in di provincc de Coni e Ast.
El partegn al grupp di dialett orientai del Piemontes e 'l gh'ha vari influenz ligur e arcaismi che le renden on poo different di alter variant de quella lengua chì.

Caratteristigh

Tra i vari caratteristigh che troeuvom in del langaroeu a gh'è

Passagg de la /a/ tòniga a la /o/ verta, tipigh anca de ona quai variant lombarda:
- muraja > muròja (lmo: muraja).
Passagg (saltuari) de la /s/ a la /sc/ tipiga ligur:
- seurte > scieurte (lmo: sortì).
Passagg (saltuari) de la /l/ a la /r/, tipigh de molti dialett conservativ del Nòrd Italia:
- ël can > ër can (lmo: el can)
- Alba > Arba
Passagg de la /s/ a la /z/:
- Srej > Zré (it: Cerretto)
- ëd sà > ëd zà (de scià)
Trasformazion del Latin /ct/ in /cc/, come in del Lombard rustigh:
- neuit > neucc (lmo: nòcc)
In de la Langa Alta, ona quai vòlta la /u/ la diventa /i/ e la /i/ la se muda in d'on dittongh, ròbba che la succed in tanti dialett de la bassa:
- Turin > Tirèin
I grupp consonantigh latin /bl/ e /pl/ muden in /c/ dolza, compagn de quell che 'l succed in del ligur:
- pieuve > cieuve (lmo: pioeuv; lij: ciêuve)
- bianch > gianch (lmo: bianch; lij: gianco)
El sòn /g/ el pò diventà /z/
Se troeuven vocaboi different de la parlada standard:
- Guardé = Baiché (cfr. occ. beicar)
- An dova = a landa
La soraviv pussee che in del piemontes standard la negazion pa rispett a nen.

Ma se cuntom minga quei particolarità fonetigh e lessicai, la sintassi l'è puttòst fedel a la koiné piemontesa, e molto differenta de quella ligur,

Esempi de dialett langaroeu

S'o sraina ëd neucc, ër bel tèimp o dura paid ëd in euv cheucc

(Se 'l diventa bell de nòtt, el bell temp el dura tant 'me on oeuv còtt)

La parabola del Fioeu Trason in del dialett de Alba

Un òm o r'avìa doi fieui.
Ël pì pcit un dì o r'ha dit a sò pare: "Pare, dème ra part ch'a 'm ven!". Ël pare, sentend sosì, o r'ha fat ra part e o r'ha dàje lo chë 'j tocava.
Dë lì a pòch dì, stë fieul r'ha butà tut ër fat sò ansèm e o 's n'è andàsne ant un pais lontan motoben, e ansì là o r'ha sgheirà tut an fè 'l bagordon.
Pen-a ch'o r'ha finì ëd fè andè tut, j'è vnùje 'na gran carëstìa 'nt col paìs, e chiel o r'è stà ridùt a manch pì avèj o necessari për vive.
E l'andè për sërvitó ant cà d'un ëd col paìs; e chiel-sì o r'ha mandàro a 'na soa vila a guarnè ij crin.
Ansì-la o r'avìa manch dra giandër, ch'a dasìo aj crin, bastand dë gh'avèsse ra fam.
Anlora pensand ben ben al sò cas, o r'ha dit an tra chiel: "Ma! Tanti sërvitor ch'a-j è ant cà ëd mè pare i r'han tuti der pan fin ch'i veuro, e mi i stagh sì a murìme 'd fam!
O r'è mèj che m'aussa sù, e che 'm në vaga dë mè pare, e che i diga adritura parèj: Pare, mi i conoss d'avèj mancà contra Nòst Sgnor e contra ëd voj;
Mi i son pì nen degn che voj i 'm ciami për vòstr fieul; tratème 'd mach com'un vòstr sërvitó."
O s'è subit aussàsse e o r'è subit partìsne pr'andè trovè sò pare. Mentre ch'o r'era ancora discòst dë soa cà, sò pare o r'ha 'ntervist, e pijà dra compassion o r'è corùje ancontra, o r'ha ambrassàro e o r'ha basàro.
Alora stë fieul o r'ha subit dìje: "Pare, mi i r'heu mancà contra Nòst Sgnor e contra ëd voj; Mi i son pì nen degn ch'i 'm ciami për vòstr fieul".
Ma ër pare o r'ha subit dat ordin a ra sërvitù ch'o portéisso prest lì ra pì bèla vëstimenta ch'a-j fussa 'n cà, e ch'ha ro vëstéiss subit dë cap a pè, e ch'a-j butéisso r'anèl ant ij dì.
"Andè" o r'ha ëdcò dit, "tirè fòra d'ant ra stala ër pì grass veilèt chë 'j sìa, massèro subit, che veui che fasso 'n arsinon, e che stago aléghër!
Përché mè fieul o r'era mòrt e o r'è risussità; r'avìa perdùro, e r'heu tornàro trovè" e peu tuti i son butàse a tàola.
Ant cost mentre, 'r fieul pì vèj o r'era an campagna, e tornand a cà, quand o r'è stà lì da vsin r'ha sentì ch'a 's sonava e ch'a 's balava.
O r'ha ciamà un dij sërvitor për savèj cosa r'era st'alegria.
Chiel o-j ha ërspondùje: "J'è tornàje sò fratèl, e sò pare o r'ha fat massè un gròss veilèt, e o fa festa përché o r'è tornà a cà san e dispòst"
Sentend sosì, 'sto fieul pì vèj o r'è sautà 'n còlera, e o vorìa pì nen antrè 'nt cà; sò pare, ch'o r'ha savùro, o r'è sortì fòra, e con ëd bèle paròle o r'ha sërcà ëd chietèro.
Chiel però o r'ha dit a sò pare: "Com vala? Mi o r'è da tanti agn che son con voj, e che 'v serv fedelment, e v'heu sempre fat tut lò ch'i m'èi dìme, voj r'èi mai dàme sorament un cravòt d'andè e stè un pòch aléghër con i mè amis.
Ma pen-a ch'o r'è tornà cost vòstr fieul, ch'o r'ha sgheirà tut ër fat sò con ëd fomre 'd cativa vita, r'èi subit fat massè për chiel un grass veilèt."
"Mè fieul" o r'ha rispòst ër pare, "Ti 't sèi sempre con mi, e tut lò che r'heu mi o r'è tò.
Ma o r'è 'dcò giust che stéisso un pòch aléghër e che féisso un pò ëd fèsta për tò frèi, ch'o r'era mòrt e ch'o r'è risussità; r'avìo përdùro e r'oma tornàro a trovè".
(Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 552)

Ona novella del Boccasc

Dialett de Alba

Mi i dìo dunque ch'aj temp dël prim re 'd Cipro, dòp la conquista ëd Tera Santa fàita dë Gotifrè 'd Bolion, vèn chë 'na gran sgnora ëd Guascogna a l'è 'ndà 'n pelegrinage al Santo Sepolcro; e al ritorn, arivà ch'a l'è stà a Cipro, dij birbant i-j han fàje 'n gravissim oltrage. Chila, tuta disperà, a l'ha pensà d'andèsse a lamentè dël re. Ma queicadun o l'ha dìje ch'a podìa avansè la fatiga, perchè 'l re o jera tant mòl e tant da pòch chë nen solament o castigava nen le ingiùrie fàite aj àutri ma, vil com'o jera, o në soportava in'infinità, ch'i-j fasìo a chiel istèss; ëd manera chë tuti coj ch'i l'avìo amera con chiel, i se sfogavo fasendije queich dispressi. La sgnora, sentend so, a l'ha capì ch'o jera inutil sperè vendëta e, per consolèsse 'nt queica manera ëd l'ingiùria ch'a l'avìa ricevù, a s'è butàsse 'n tèsta d'andè a tirè queica sàtira a col re badola. A l'è 'ndà dunque 'n piorand dë chiel e a l'ha dìje: "Maestà, mi i son nen ëvnuva sì dnans dë voi per la speransa ch'o 'm véndichi dla bruta figura ch'i m'han fàme; ma per mia sodisfassion i 'v pregh ch'o m'insegni 'nt che manera o seufri cole che seu ch'i son fàite a voi, per podèj imparè a soportè 'dcò mi con passiensa la mia. Nosgnor lo sa, se mi i 'v l'armëtria nen volontè, se podèissa fèlo, da già che voi o tòleri tant facilment!"
Ël re, che fin alora o jera stà bon a gnente, come s'a fussa dësviàsse 'nt col moment, o l'ha comensà a castighè come 's dev l'ingiùria fàita a cola sgnora, e quindi o s'è butàsse a perseguitè rigorosament tuti coi che d'alora 'n peui i cometèisso queich delìt contra l'onor dla soa corona.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 194-195

Dialett de Cortemilia

Mi i dich donca ch'ant i temp del prim re 'd Cipri, dòp che Gotifrè 'd Bojon l'ha 'vù conquistà la Tera Santa, l'è capità che 'na nòbil sgnora 'd Guascògna a l'è andà 'n pelegrinage al Sepolcr, e ant ël sò ritorn, arivà a Cipri, a l'è stà vilanament oltragià da cerch òmini scelerà. Chila ëd so-sì podendsne nent dè pas, l'ha pensà d'andèsne a lamentì dal re. Ma da chercadun j'è stàje dicc che so-sì sarissa stà inutil, pr'ël motiv che chiel l'era così indolent e così da pòch che non pa vendichè con giustissia ij ofèise dij acc, a soportava ansi con biasimevol viltà cole infinite che a favo ëdcò a chiel; siché chiunque l'ava cherch crussi, a lo sfogava con fèje a chiel cherch dispressi. Sentenda so-sì la sgnora, sensa pì pensè a la vendéta, ma solamente për pièsse 'dcò chila un piasì, a l'ha determinà ëd dìjne 'dcò chila cherch'un-a a col re da pòch; e, andandsne piangenda dnans a chiel, a l'ha dìje: "O mè sgnor, mi a 'n ven pa sì a la toa presensa për vendéta che mi i spera ëd l'ingiùria ch'a m'han fàme ma, an sodisfassion ëd cola, a 't pregh che ti 't më mostre ant che manera ti 't seufri cole che 'm diso ch'a 't fan a ti, afinché mi, amparanda dë ti, peussa passientement soportè la mia; e costa (o 'l sa nostr Sgnor) che se mi i 'l podèissa fè, vrantè mi i 't darissa pr'ël motiv che ti t'ij sopòrti così vrantè".
Ël re, che fin alora a l'è stà tard e pighër, com se dë la sògn a 's disvièissa, principianda dë l'ingiùria fàcia a costa fòmna, la qual a l'ha vendicà bruscament, l'è dventà rigidissim persecutor ëd tuti coi che d'alora 'n pòi i cometèisso chercòss contra l'onor dla soa coron-a.
ibidem, pag. 199

Dialett de Murazzano

Donca i digh che ant i temp dër prim re 'd Cipri, dòp ra conquista fàcia dra Tera Santa da Gotifrè 'd Bojon, r'è capità ch'na sgnora ëd Guascògna r'è andàcia 'n pelegrinage ao Sepolcro; ëd landa tornand, arivà 'n Cipri, a r'è stàcia marmnà dë 'd gent marìa. Ëd lo-lì nèint porèinds dè pas, a-j ha pensà d'andè a lamentèsse dëo re, ma carcun a-j ha dìje ch'a fava un pertus ant r'eva, perchè ch'o r'era tant infingard e bon a pòch che nèint mach re ingiùrie dij acc o vendicava nèint e o fava fè giustissia, ma dë fabiòch o non soportava dre bèle ch'i-j favo pròpi a chiel; sì che tucc coi ch'a-j buìva un pòch, se sfogavo fand ëd gran figure a chiel. 'Sta sgnora, sentiend lo-lì, disperà ëd podèisse vendichè, për sfoghè armanch o sò fot, a s'è ficàsse 'n tèsta ëd vorèj svergognè o re d'esse ensì bon a nèint. A-j è 'ndàje dnans en piansand e a-j ha dìje: "Sor re, mi i ven nèint dnans a chiel perch'i 'm spèta ch'o 'm fassa vendichè dre ingiùrie ch'i m'han fàme, ma i ro pregh en paga ëd cola, a mostréme armanch come ch'o fassa chiel a sufrì cole ch'i 'm diso ch'i-j fan, perchè che amparand dë chiel i peussa soportè ra mia. E si porèissa fèro, vorentè i-j ra regalrea, dër moment che chiel o fa finta dë manch adèsne".
O re, ch'o r'era stacc sempre fin alora pighër e sans souci, quasi o 's desvièissa da drumì, comensand dëj tòrt facc a costa sgnora, ch'o-j ha vendicàra a tut endè, o r'è diventà rigidissim persercutor ëd tucc coi che i-j èisso facc carcòss contra l'onor dra soa corona.
ibidem, pag. 202

Dialett de Serravalle Langhe

Donca i 'v quinto che ant i temp dël prim re 'd Sipri, dòp che Gofrè Bujon a l'ha conquistà la Tera Santa, a-j è capitàje che 'na sgnora com'a 's dev ëd Guascògna a l'è andà 'n pelegrinage al San Sepolcr; tornand dë là e arivand a Sipri, dë queich birbon l'è stà insultà con dle indecense. Chila, magonà ëd so-sì e sensa trovè gnune consolassion, l'ha pensà d'andè a fè le soe plente al re; ma queicun a l'ha dìje ch'a l'avrìa perdù fatiga, perchè chiel a l'era tant loiron e pòch ëd bon che nen solament a fasìa gnuna giusta vendëta dle salopade fàite aj àutri, ma ansi dë borich a subiva cole tante fàite a chiel istèss, tal mancra, che chiunque a l'avìa queich fot con chiel, a lo sfogava fasendje a chiel dle schergne e dij dispressi. So-sì sentiend, cola sgnora, disperà d'otenè vendëta, pr'arvangèsse ant queich manera dël sò dëspiasì a s'è dicidùsse 'd tuajè l'aviliment ëd col re, e arivà piorand dëdnans a chiel, a l'ha dìje: "Oh, mè re! Mi i veno nen a la toa presensa a spitè vendëta ëd l'ingiùria ch'a m'han fàme a mi, ma per 'na sodisfassion i 't prego ëd mostrème la manera ch'i 't dovri ti për sufrì cole ingiùrie che mi i seu ch'a t'han fàte a ti, pertant che mi, amparand dë ti, i peussa soportè con pasiensa l'ingiùria fàita a mi, la qual ingiùria, a lo sa Nossgnor, se mi i lo podèissa, i vorìa cariète ans la gheuba, perchè i seu ch'i t'hai bone spale".
Ël re, che fin alora a l'era stàit un pigher e poltron, com a 's desvièissa alora dë durmì, a l'ha prinsipià dë l'ingiùria fàita a costa fòmna, la qual a l'ha vendicàla rigorosament, e a l'è dventà un persecutor cagnin ëd chichessia che d'alora anans a l'avrìa insultà la soa corona.
ibidem, pag. 206

Vos correlaa