Dialett bielles
El Bielles (bielèis) l'è on dialett del Piemontes oriental, parlaa a Biella e in di paes intorna.
Caratteristigh
[Modifega | modifica 'l sorgent]El Bielles el gh'ha la fonzion de collegà i parlad piemontes orientai cont el Canaves. De fatt el gh'ha di fort somijanz col Valsesian (e donca, a la lontana, col Lombard) e cont el Canaves (per esempi, el plural metafonetigh), tant che 'l Biondelli l'aveva miss denter a 'sto grupp dialettal. Inoltra el lenguista padovan el scriveva anca:
|
«Il dialetto di Biella, e con esso un buon nùmero dei circostanti, distìnguesi dai dialetti posti dalla riva destra della Dora, per la flessione dei participj che finiscono in ač, ič, come dač, dič, anzichè in èt; per la terminazione in è negli infiniti dei verbi di prima conjugazione, che gli altri canavesi vòlgono in ar; nel che si collega ai Piemontesi; come pure, a simiglianza di questi, fa uso costante del pleonasmo nei pronomi reciproci e personali, dicendo: s'è ausàsse, s'n'è andàsne, al l'ha vdülo, evitato sempre dai Canavesi.
Distìnguesi pure dagli uni e dagli altri pel frequente uso del suono sc italiano, che sostituisce alla ci, dicendo: porscèi, sciò, panscia, per porci, ciò, pancia. Nel resto partècipa più o meno dei caràtteri, così del piemontese, come del canavese e del monferrino. |
(Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag- 487)
|
Esempi de dialett bielles
[Modifega | modifica 'l sorgent]Parabola del Fioeu Trason
[Modifega | modifica 'l sorgent]Dialett de Biella
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Un òm a l'éja dui fieui.
E l'ultim dij dui a l'ha dìcije a sò père: "Père, dème la mia part ëd sciò ch'a 'm ven!" e cel a-j ha dàcije a tucc dui soa part.
Dë lì a uèro dì, 'sto fieu pù sgiuvo a l'ha butà tut ënsèma e a l'ha facc sò fagòt, e a 's n'è andàsne 'nt un paìs dë lonsc e là, en ribòte ëd tucc i color, a l'ha sgarà tut ël facc sò.
Quand ch'a l'ha jeu mangià tut, a-j è vngùje 'nt col paìs là 'na gran carestìa, e cel l'ha cmënsà stëntè dla fam.
E a 's n'è andàsne e a s'è ajustàsse con 'n ësgnor ëd col paìs, ch'a 'l l'ha mandàlo ënt 'na soa cassin-a a guarnè ij porscèi.
E a l'éja cel la veuja d'ëmpinìsse la panscia dij ëgiand ch'a mangiavo ij porchit, ma gnun a-j në déja.
Quand peu ch'a l'ha dvèrt ij eucc, a l'ha dicc: "Quancc servitor ënt cà ëd mè père a l'han dël pan a sfogh e mi qui i 'm meuro ëd nètia!
I vè aussème e i vè andème dë mè père e i vè dìje: Père, mi i ho pcà 'ncontra ël Sgnor e 'ncontra ëd voi:
Mi i son pì gnin degn d'esse ciamà vòss fieu; tratème com l'ultim dij vòss servitor".
E a s'è pròpi ausàsse e a l'è 'ndàsne dë sò père; e 'ntant ch'a l'era 'ncó lontan, sò père a 'l l'ha vgùlo e a n'ha ajùne compassion, e a-j è corsije 'ncontra, a-j ha butàje ij brass al còl e a 'l l'ha basàlo.
E 'l fieul a-j ha dìcije: "Mè car père, mi i ho pcà contr'ël Sgnor e contra ëd voi; mi i 'm merit pì gnin d'esse ciamà ël vòss mat".
E 'l père a-j ha dìcije ai sò servitor: "Sù, sù, vièt, tirè fòra la vèst la pù bèla, e butèjla 'dòss! Butèje 'dcò l'anèl ënt ël dì e ij ëschèrpe 'nt i pè!
Mnè 'dcò qui ël bocin pù grass e massèlo, ch'i veu ch'i mangio e ch'i stago alegher;
përché 's mè mat a l'era mòrt e a l'è tornà ërsussitè; a s'era prdùsse a s'è tornà trovè". E 'ntrtant a l'han cmënsà stè alegher.
Ël fieul prim peu a l'era 'n campagna; e 'nt ël ritorn, avsinandse a cà, a l'ha sentù ij son e ij bal ch'a 's féjo.
E a l'ha facc ëvnì un dij servitor e a-j ha ciamàje "sciò ch'a l'era scio-lì?"
E cel là a-j ha respondùje: "A-j è tornàje vòss frèl e vòss père a l'ha massà 'n bèl vèl grass, përché ch'a torna avéilo a cà".
E cel alora 'n l'è sautà 'n bèstia e 'l a vrìa p'gnì 'ntrè 'nt cà. Ël père donca a l'è sortì dë 'd fòra e a s'è butàsse a pièlo a lë bòn-e.
Ma cel là a-j ha rspòstije e a-j ha dìcije a sò père: "A son jà tancc agn ch'mi i 'v serviss, e i ho sempr facc tut sciò ch'voi i m'èi cmandàme; e voi i m'èi mai daccme 'n cravòt ch'i 'm lo godéiss con i amis.
Ma dòp ch'a-j è vgnùje 'st vòss mat, ch'a l'ha sgarà tut ël facc sò con d'je strusasce, i èi massà për cel ël bocin pì grass ch'i éisse".
Ma ël père a-j ha dìcije: "Mè car fieu, ti ët è sempr con mi, e tut sciò ch'i ho mi a l'è anca tò;
Ma l'era pù 'ch giust ëd fè 'na ribòta e 'd fè fèsta, përché 'sto tò frèl a l'era mòrt e 'dèss l'è risussità; a s'era prdùsse e i l'oma tornàlo trovè".
Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti gallo-italici, 1853, pag. 540
Dialett de la Val de Cerv
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Un òm a l'éja dui matèt.
Ël pù giovo a l'ha dìcije a sò pare: "Pare, dème la mia part ch'a 'm tòca!" e 'l pare a l'ha daccèila a tucc e dui.
E dë lì a quàich dì 'st groé, reollècc tut sciò ch'a l'éja, 's n'è 'ndàsne 'nt un paìs dë lonsc, e là a l'ha mangià tut ël facc sò faghend l'ësgaron.
Aprè ch'a l'ha jù mangià tut, a-j è vgnùje 'na gran caristìa 'nt col paìs, e cel a l'ha cmensà a patì la fam.
E l'è andà butèsse a servì a cà d'un sgnor ëd col paìs, e 'st qui l'ha mandàlo an campagna a vardè ij porchit.
E a l'éja tanta fam ch'a-j tirava fin-a la gola d'ampìsse la ventre dla giand ch'a mangiavo ij porchit, e a-j déjo gnanca cola là.
Andoca a l'ha divèrt ij ége e a l'ha dicc dëspërcel: "Quèncc sërvitor a cà ëd mè pare a-j han dël pan d'avans e mì qui i mòr ëd fam!
Là! I vè bugème dë qui, tornè a cà ëd mè pare e dìje: Oh, pare, i hò facc'ne una tròp gròssa al Signor e a voi;
I merit pù gnan ëd ciamème vòss fieul; pième nomé për vòss sërvitor".
E a s'è ausàsse e l'è andà a cà; e l'era 'ncora dë lonsc ch'sò pare l'ha vgùlo; la compassion l'ha piàlo, j'è andàje prèst en òbia, s'è tacàsse al còl e a l'ha basàlo.
Andoca ël fieul j'ha dìcije: "Pare, i hò ofendùve, voi e 'l Signor; son pù gnan d'esse ciamà vòss fieul".
Ël pare a l'ha dicc ai sò sërvitor: "Portè, prèst, dle vestimente e vestìlo; butèje l'anèl ant ël dì e caussèlo;
Andè, massè 'n vèl ben grass, anché tratoma e fomla brandé;
Për sciò ch'ël mè mat l'era mòrt e a l'è rsuscità; a s'era përdùsse e a l'è trovà".
Ël prim frèl l'era 'n campagna; tornand a cà, ël sent col tapage.
E 'l ciama dë 'n sërvitor "che ch'a l'era?"
'St qui a-j dis: "J'è vnùje tò frèl e tò pare 'l trata për scio-lì".
L'àuto, j'è vnùje 'l fot e 'l vlìa gnin andè dinte; ël pare j'è vgnù fòra e s'è butàsse a pièlo aj bòn-e.
Ma l'àut l'ha dìcije: "A l'è tèncc agn ch'i 't serviss; son sempe stacc ubidient, e t'è mai dacc-me 'n cravét për fè 'na giulissansa con i mè amis;
E adèss ch'a-j è vnùje 'st àut tò fieul ch'a l'ha mangià ël facc sò con le cmare, për cel t'è facc massè 'l mèj vèl ch'i àbio".
E l'àut a-j rispond: "O mè car toison, ti t'è sempe con mi, e tut sciò ch'a l'è mè, l'è tò;
Antava bè fè 'n pò ëd fèsta anché për tò frèl, ch'a l'era mòrt e a l'è rsuscità; ch'i cherzìo franch përdù, e l'oma tornà trovèlo".
ibidem, pg. 546
Ona novella del Boccasc
[Modifega | modifica 'l sorgent]Dialett de Biella
[Modifega | modifica 'l sorgent]
I digh donca ch'ant ij temp dël prim re 'd Cipri, daprè che Goffrè 'd Buglion a l'éja pià la Tèra Santa, a l'è rivà che 'na sgnora ëd Guascògna a l'è andà dë pelegrin-a al Sepolcro e, tornand a cà, rivà 'n Cipri, d'òmn baloss a l'han malprisàla motben; ëd scio-qui tant sacrinà, ël pënsà d'andè lamentèsso dao re. Ma quajcun a l'ha dìcije ch'a l'avrìa facc 'n travaj a non ess, përché o re a l'era aussì chercatèpe e bogia vuèro, che nen mach ël vendicava gnint ij ingiuri dij èt, ma con viltà franch vërgognosa a në sofrìa ciël tanti ch'a-j féjo, ch'a finìa più; a la mira che cii ch'a l'éja quàich sacrin a lo sfogava fasendje quàich dispressi o quàich ficugnà. La fomna, sentend parècc, disprà dla vendèta, për consolèssi 'na brisa dël sò sacrin, a l'ha pënsà ëd dèje 'na foratà a 's pòvr do re e, piangend, a l'è andàje dëdnen e a l'ha dìcije: "Sgnor, i ven nìe dë ciël për ch'i spècia vendèta dël dispressi ch'a i han facc-mi, ma për pasièmi 'n pòch, i lo pregh ch'a 'm mossa 'me ch'a ël fa a sofrì coi ch'i sento ch'a-j fan a ciël përché, amprëndend dë ciël, i pòssa sofrì con passiensa ël mè, ch'i darìa voëntera, ël Signor lo sa, vghend ch'a ij sofriss aussì ben".
O re, fin andoca tant mècio e facc a desse, com a 's dis-géissa andoca, comensand dël dispressi facc a costa fomna, ch'a l'ha vendicà a fil dë spà, a l'è facc-si 'n përsecutor dël diào ëd tucc coi che dë lì a 'prè a féisso quaicòss contra l'onor dla soa coron-a.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pagg. 314-315
Dialett de Pettinengo
[Modifega | modifica 'l sorgent]Pettinengo se troeuva a nord-est de Biella, in direzion de la Valsesia.
Doca i digh che aj temp dël prim re 'd Cipri, apreu la conquista fàcia dla Tèra Santa dë Gotifrè 'd Buglione, a-j è rivà che 'na gëntil fombra ëd Guascògna 'n peligrinagi a l'è andà al Sepolcro e, dë là tornand, a l'è stàcia dë quàich mascalson vilanament insultà; e 'd cio-qui ciëla sensa niun-a consolassion a 's lamëntava, e a l'ha pënsà d'andè a reclamè dël re; ma quaicun j'ha dìcij che l'avrìa përdù ël temp, përquè che ciël a l'era 'n bozaron pigron e dë gnè, e in cambi ëd vendichè ij angiùrie dij èt con giustìssia, ël tolerava cole che i-j féjo a ciël con bruta vërgògna e viltà; tant che coi che i éjo quàich fastudi, a sfogavo la soa cagnin-a con fèje a ciël quàich dëspressi o vituperi. Cio-lì sëntend, la fomna, dësprand dla vendèta, për quàich consolassion do sò dëspiasì, a l'ha pënsà ëd voléj stussichè la viltà ëd col re; e a l'è andà piangend dvèn dë ciël e a-j ha dìcij: "Mè car e, mi ven gnè dë ti për ciamè vendèta dl'angiùria ch'a m'han fàmi ma, an leu, i 't pregh che t'ëm mòssi com ët faghi a sofrì cole ch'a 'm digo che 't fan a ti, përquè i pòssa amprendi a soportè con passiensa la mia che, se lo piss fèlo, lo sa Dio se voëntè i 't regalrìa, përquè ti 't sè portèje tant ben".
Ël re, stacc fin andoca 'n rablon pigher, come fussa dës-gëssì sël seugn, cmënzand dl'angiùria fàcia a 'sta fombra, a l'ha vendicàla bruscament, e a l'è vgnù gran persecutor ëd coi che contra l'onor dla soa coron-a a féisso peu quàich dëspressi.
ibidem, pagg. 320-321