Dialet bubies

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

El dialet bubies (nom lucal: ar bubièis) l'è una variant de l'Emilian parlada a Bobi, in Pruvincia de Piasenza.

Carateristigh

L'è vöna di parlad de transiziun tra l'Emilian, el Lumbard, el Ligür e 'l Piemuntes. De fat, Bobi la se tröva in del teritori di Quater Pruvincc e lungh la Via de la Saa, centru de incunter tra gent diferent. Inultra, fina al 1923 el paes l'ha faa part de la Pruvincia de Pavia. A bun cünt, giamò in del 1853 el Biondelli l'eva miss in tra i parlad emiliann, püssee precisament in del grüp parmesan insema al Parmesan, al Piasentin, al Paves, al Brones, al Valenzan e al dialet de la Val de Tar.

I son

La A toniga el gh'ha un son che 'l pò vess o lungh o cürt.
La E, ultra ai tipigh son avert o saraa, el pò vess anca müda, cume che 'l süced anca in piemuntes ed emilian. In 'stu cas, che 'l vegn quand che se sposta l'acent in sü un'altra vucal, chichinscì l'è stada rapresentada cul son Ë.
- Mé a lègg => nün a lëgiùma
Inultra el pò süced che 'l son E, quand che l'acent se sposta, el poda vegnì una A.
- Mé a pèrl => nün a parlùma.
Gh'è trii tipi de O:
- La O sarada: mórt.
- La O averta, che se tröva despess a la fin di paroll: falò, cumò.
- La O averta e cunt un son nasal: rôba, vôta
Cumpagn del Lumbard (ma anca del Piasentin) in del bubies gh'è i vucal Ö e Ü.
Anca la U la pò avèggh on son avert o saraa.
L'è present un fort rutacismu, che però l'è dree a perdess per l'inflüenza de l'Italian.
La nasalizzaziun l'è dree a sparì in tanti parol che gh'han una N o una M denanz a una cunsunant surda.
- Tant => tat
- gnént => gnéet
- pàn gratè => pà gratè

I prunom

Mì: mé
Tì: té
Lü/Lee: lü/lee
Nüm: nün
Vialter: viètar
Lur: lù

Cumpagn de tant alter parlad galuitaligh, el bubies in di verb el gh'ha bisogn de un prunom rafurzativ. Menter in del'Insübrigh el fenomen l'è un poo men marcaa e 'l se ved minga in tüt i personn verbai, in del bubies ogni persona la gh'ha el sò prunom.

Singular:
- I persona: mé a
- II persona: té at
- III persona: lü u/ lee a
Plüral
- I persona: nün a
- II persona: viètar a
- III persona: lù i

I articul

Determinativ
- Singular
  - Mas'c: u/ar
  - Feminn: a/ra
- Plüral
  - Mas'c: i
  - Feminn: e/i
Indeterminativ:
- Mas'c: ón
- Feminn: óna

In del feminil plüral che 'l scumincia per vucal, l'articul druvaa l'è i; per esempi, l'ôca/i ôch.

I verb

Tant 'me 'l Lumbard, anca el Bubies el gh'ha quater cuniügaziun

I cuniügaziun: cantè
II cuniügaziun: varèi
III cuniügaziun: vèd
IV cuniügaziun: finì

Inultra a gh'è i dü ver ausiliari, ciuè ièss e avèi. I desinenz verbai gh'han inflüenz anca del piemuntes.
I temp sempliz hinn i istess di alter parlad galuitaligh, ciuè indicativ present, indicativ imperfet, indicativ fütür, cungiüntiv present, cungiüntiv imperfet (pütost rar) e cundiziunal present. I temp cumpost se furmen cui verb ausiliar.

I cuniügaziun

Indicativ present: mé a cant, té at cant, lü u canta, nün a cantuma, viètar a cantii, lù i canta.
Indicativ imperfet: mé a cantèva, té at cantèv, lü u cantèva, nün a cantèvma, viètar a cantèvva, lù i cantèva.
Indicativ fütür: mé cantarô, té at cantaree, lü u cantarà, nün a cantaruma, viètar a cantarii, lù i cantaran.
Cungiüntiv present: mé a canta, té at cant, lü u canta, nün a cantuma, viètar a cantii, lù i canta.
Cungiüntiv imperfet: mé a cantissa, té at cantiss, lü u cantissa, nün a cantisma, viètar a cantisva, lù i cantissa.
Cundiziunal: mé a cantarissa, té at cantariss, lü u cantarissa, nün a cantarisma, viètar a cantarisva, lù i cantarissa.
Participi passaa: cantè.

II cuniügaziun

Indicativ present: mé a vèr, té at vèr, lü u vèra, nün a varuma, viètar a varii, lù i vèr.
Indicativ imperfet: mé a variva, té at variv, lü u variva, nün a varivma, viètar a varivva, lù i variva.
Indicativ fütür: mé a vararô, té at vararee, lü u vararà, nün a vararuma, viètar a vararii, lù i vararan.
Cungiüntiv present: mé a vèra, té at vèr, lü u vèra, nün a varuma, viètar a varii, lù i vèra.
Cungiüntiv imperfet: mé a varissa, té at variss, lü u variss, nün a varisma, viètar a varisva, lù i varissa.
Cundiziunal: mé a vararissa, té at varariss, lü u vararissa, nün a vararisma, viètar a vararisva, lù i vararissa.
Participi passaa: varid.

III cuniügaziun

Indicativ present: mé a vèd, té at vèd, lü u vèda, nün a vëduma, viètar a vëdii, lù i vèda.
Indicativ imperfet: mé a vëdiva, té at vëdiv, lü u vëdiva, nün a vëdivma, viètar a vëdivva, lù i vëdiva.
Indicativ fütür: mé a vëdarô, té at vëdaree, lü u vëdarà, nün a vëdaruma, viètar a vëdarii, lù i vëdaran.
Cungiüntiv present: mé a vèda, té at vèd, lü u vèda, nün a vëduma, viètar a vëdii, lù i vèda.
Cungiüntiv imperfet: mé a vëdissa, té at vediss, lü u vedissa, nün a vëdisma, viètar a vëdisva, lù i vëdissa.
Cundiziunal: mé a vëdarissa, té at vëdariss, lü u vëdarissa, nün a vëdarisma, viètar a vëdarisva, lù i vëdarissa.
Participi passaa: vedid.

IV cuniügaziun

Indicativ present: mé a finiss, té at finiss, lü u finissa, nün a finuma, viètar a finii, lù i finissa.
Indicativ imperfet: mé a finiva, té at finiv, lü u finiva, nün a finivma, viètar a finivva, lù i finiva.
Indicativ fütür: mé a finirô, té at finiree, lü a finirà, nün a finiruma, viètar a finirii, lù i finiran.
Cungiüntiv present: mé a finissa, té at finiss, lü u finissa, nün a finuma, viètar a finii, lù i finissa.
Cungiüntiv imperfet: mé a finissa, té at finiss, lü u finissa, nün a finisma, viètar a finisva, lù i finissa.
Cundiziunal: mé a finirissa, té at finiriss, lü u finirissa, nün a finirisma, viètar a finirisva, lù i finirissa.
Participi passaa: finid.

El verb avèggh

Indicativ present: mé a gh'hô, té at gh'hee, lü u gh'ha, nün a gh'uma, viètar a gh'hii, lù u gh'han.
Indicativ imperfet: mé a gh'aviva, Té at gh'aviv, lü u gh'aviva, nün a gh'avuma, viètar a gh'avivva, lù u gh'avivan
Indicativ fütür:
Cungiüntiv present:
Cungiüntiv imperfet:
Cundiziunal:
Participi passaa: avid

Cunfrunt cul lumbard

Chì de sota l'è staa miss un elench piscinin de parol che fan vedè ben quai hinn i diferenz de prunüncia tra i dü lenguagg. El lessigh l'è pratigament cumün a tüt i alter parlad nord-italian.

Bev: bèiv
Candila: candèira
Cavel: cavì
Denter: déntôr
Gengiva: zenzia
Mal: mèl
Nus: nusa
Savun: savòn
Sciresa: srésa
Sü: sö
Visin: vsin
Vurè: vurèi

Difüsiun

L'è parlaa a Bobi e in del teritori de la vegia Pruvincia de Bobi. Se pò dì che l'è parlaa in bona part de la Val Trebia, ultra che in certi zonn de la Val Tidun e de la Val Lüreta a nord e in de la bassa Val d'Avet a süd.
In la Pruvincia de Pavia el bubies l'è parlaa in di cumün de Bral de Pregöra e de Rumagnes.

Esempi de dialet del Votcent

Una parabula

Un òm u gh'aviva dü fiö.
Al pü giùvan d' lur l'ha dit al sò pàdär: “Papà, dem la part di ben ca 'm tóca!”. E lü u gh'ha spartii la sostanza.
Da lì a pòchi dì, miss tüt insèm, al fiö minùr u 's n'è andàt ant un paìs luntàn, e l'ha cunsümaa tüt al fat sò in bagùrd.
E cmà l’è stat net dal tüt, u gh’è vnüü ‘na gran caristia int quel pais, e a lü u gh’è cmensaa a mancà ‘l necessari.
E l’è andat, e u s’è miss con un paisan ‘d quel pais, ch’u l’ha mandaa a la sò campagna apriss ai pursee.
E u desiderava d’impinìss la panza dle giande ch’i mangiavan gugnen; ma nsün gh’in dava.
Intant u dsiva dapärlü: “Quanti servitur in cà ‘d mè padär i gh’han dal pan in abondanza; e mì chì a mör ‘d fam!
A m’alvrö sü e andarö da me padär e a ‘gh dirö: Papà, mì hö pcaa contra ‘l ciel e contra ‘d vü;
Mì a ‘n son pü dägn d’esse ciamaa vostär fiö; tratèm cmè un di vostär servitur”
E, lvaa sü, l’è andat da sò padär; e quand lü l’era ancur da luntan, sò padär u l’ha travist, u n’ha sentii pietà, u gh’è curs incontra, u gh’ha campaa i brass al col, e u l’ha basaa.
E al fiö u gh’ha dit: “Papà, mì hö pcaa contra ‘l ciel e contra ‘d vü; e a ‘n son tost pü dägn d’esse ciamaa vostär fiö”
E al padär l’ha dit ai sò servitur: “Präst, tirè föra la vesta pü preziusa e mtìgla ‘doss; mtìgh in did l’anel e i stivalen ai pè;
e mnè al videl al pü grass, massèl, ch’u ‘s mangia e ch’u se staga alegär!
Parchè ‘st mè fiö l’era mort e l’è risüssitaa; u s’era perdüü e u s’è truvaa”. E i han prinsipiaa a dàgh drenta alegrament.
Ma ‘l prim fiö l’era in campagna e turnanda e avsinandas a cà, l’ha sentii i concert e i bal.
E l’ha ciamaa un di servitur e u l’ha interugaa cossa l’era.
E cul là u gh’ha rispost: “L’è turnaa tò fradel e tò par l’ha massaa un videl grass parchè u gh’è turnaa san”.
E lü l’è andat in colra e u ‘n vuriva gnanca andà drenta. E donca ‘l padär l’è surtii föra e l’ha prinsipiaa a pregàl.
Ma cul là l’ha rispost e dit a sò padär: “I son già tanti an che mì a ‘t serv e a n’hö mai mancaa a nsün di tò cmand, e a ‘n te m’hee mai dat un cravät da godmal con i mè amis.
Ma dop ch’ l’è vnüü ‘sto tò fiö, ch’ l’ha smangiazzaa tüt al sò con donn ‘d mala vita, t’hee massaa ‘l videl al pü grass”.
Ma ‘l padär u gh’ha dit: “O fiö, ti t’è sempär con mi, e tüt quel ch’è mè l’è tò;
Ma l’era giüst ‘d fà ‘na tavulada e ‘d stà alegär parchè ‘st tò fradel l’era mort e l’è risüssitaa, u s’era perdüü e u s’è truvaa”.
(Bernardino Biondelli, Saggio sui dialetti Gallo Italici, 1853, pag. 243)

Una nuvela del Bucasc

Mé a digh donca che ai temp d'u prim re ad Cipar, dop che Tera Santa a l'è stata pijaa da jün ch'u 's ciamava Gofred ad Büglion, a l'è capitaa che una sciura d'un pais dit Guascogna a l'è andata en pelegrinagg ar Sepolcher dar Signur. Turnand da là, a l'è arivaa en Cipar, e ché a l'è stata maltrataa da dü o trii baloss ent una manera propi da vilan. 'Sta povra dona, dasprandas par st'ingiüria, en savend cmè fà par fàss giüstisia, a l'ha pensaa d'andàssan dar re ad cul pais. Ma entant che a l'era lé pr'andàgh, quarch d'ün a gh'ha dit ch'a l'era temp pers, perchè ar re a l'era anca lü puch galantom, che nun sulament u 'n fava giüstisia par i atar, ma anca i engiüri ch'i 'gh favan a lü (eh sì, ch'i gh'en favan de gross!) u ja supurtava da cujon; siché, se quarchedün a gh'ava quarcossa con lü, u sa sfugava con fàgh di dispet. Alora cula grama sciura, sentida 'sta cusa, pensand d'an pudèi avèi giüstisia, l'ha pensaa par sfogh d'a só rabia da sponzegnà ra pigrisia dar re. E csè, tüta pianzand, un dì a gh'è andata da bon e gh'ha dit: "Car u mè sciur, mé an son miga 'gnida dadnans a té par fà ch'at fagh vendeta dl'engiüria che hoo ricivid; ma, pr'avèi quasi una sudisfasion ad cula, at pregh ch'at m'ensegn un poo cm'at feet té a supurtà chil ch'i 't fan a té, da cul che hoo sentii, perchè pössa emparà da té a supurtà a mia. Eh, u 'l sa 'r Signur, se an t'armetrava, quand a pudissa, vluntera a té, che a t'è csè pasient!".
Ar re, che fena alora a l'era stat pigar, quasi desdandas da durmì, a l'ha cmensipiaa a vendicà l'ingiüria fata a cula dona, e dop a l'ha semper perseguitaa chil, che pr'al passà i avavu fat engiüria a l'unor d'a só curona.
Giovanni Papanti, Parlari italiani in Certaldo, 1875, pag. 346-347

Vus curelaa