Secale cereale

Articol di 1000 che tucc i Wikipedie gh'hann de havégh
De Wikipedia

Lombard Occidental

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.
Secale cereale M.Bieb.
occ.: Seghel
or.: Seghel

Classifigazion sientífiga
Regn: Plantae
Division: Magnoliophyta
Clas: Liliopsida
Subclassa: Commelinidae
Ùrden: Poales
Famìa: Poaceae
Sota-famìa: Pooideae
Stìrpa: Triticeae
Zèner: Secale
Spéce: S. cereale
Nomm binomial
Secale cereale
(L.) M.Bieb.
Löa de Seghel
Seghel inans de vess mundada
Seghel mundada
Granej de Seghel
Seghel Invernala
Secale cereale

La Seghel (inscì anca in Lumbard Oriental[1] ma ancha sìghel; nom scentifegh: Secale cereale), l'è vün di cereaj pü pupular e l'è chersüda suratüt in de la zona temperada, anca se però la rend ben anch in sit püssee fregg. In del vegg cuntinent l'è despess chersüda la seghel invernala. La seghel la se dröa anch'in de l'alimentaziun de l'omm ma suratüt in del dà de maià ai animaj. Di völt la vegn bona anch in del setur dij inscí ciamaa materiaj renuabej.

Descriziun de la Pienta[Modifega | modifica 'l sorgent]

La seghel la gh'ha di gamb bej lungh che van de 65 a 200 cm, di löv a quater cantun che quand ch'hinn bej marüd varden in giò e quataa d'una püla fina e lingera.

L'istoria de la Pienta[Modifega | modifica 'l sorgent]

La seghel la vegn numenada la prima völta in del 79 DC del Plini el Vegg, in de la sua övra ciamada Naturalis Historia, cuma una pienta de poch che la fa mal a l'istomegh e de mandà sgiò dumà quand che vün el gh'ha propi fam. . In di agn 70 a Tell Abu Hureyra, in del nord de la Siria, hann truaa di rest de seghel de l'edaa de la preja. In del vegg cuntinent de rest de seghel n'hann truaa vargün vegg de squas quater mila agn. In di agn 80 del vintesem secul, hann tacaa sü a cress anca de la seghel incrusada cunt el furment, l'inscí ciamada Triticale che la resist püssee forta ai maladij e la rend püssee.

Cultivaziun de la Pienta[Modifega | modifica 'l sorgent]

De seghel ghe n'è do, vöna d'invern e vöna d'istaa. La seghel invernala la resist finn ad una temperadüra de -25 C° e la vegn sumnada de mitaa Setember a mitaa Utuber. Tüt e do i seghel vegnen cataa sü de mitaa Lüj a finn Aust. In di regiun sücc e fresch, e cunt la tera sabiusa, la seghel la cress püssee ben del furment. Quand che l'è vura de catàla sü pö, se'l piöf che 'l Cel la manda, gh'è 'l prigul che la seghel la vegn marscia e alura l'è bona dumà de dagh de maià ai animaj. La seghel l'è na pienta che la gh'ha besogn de poch, la resist ben ai maladij e la lassa dree un söl sag e ben areaa.

I pü gross cultivadur de Seghel al mund(2008)
Classifega Paes Quantidaa in tunelaa
1 Russia 4.505.060
2 Germania
3.744.200
3 Pulonia 3.448.550
4 Modell:BLR 1.492.350
5 Ucraina 1.050.800
6 Cina 350.000*
7 Canada 316.200
8 Spagna
279.800
9 Türchia 246.521
10 bandiera Austria 218.511
11 Cechia
209.787
12 Modell:LIT 204.900
13 Stat Unii d'America 202.680
14 Modell:LAT 194.900
15 Svezia 168.800
Welt 17.750.767

Alimentaziun[Modifega | modifica 'l sorgent]

La seghel la vegn druada suratüt de fagh el pan , deperlee u messedada cunt olter cereaj, e la nütirss pütost ben: però quanta sustansa gh'è in de la seghel el depend del clima e de la tera indua la vegn chersüda, e del möd de cultivàla. Na völta traa föra del prestin, la pasta de la seghel l'è ben püssee fusca, düra, e arumatega de quela del furment. Al didincö i prstinee de pan de seghel (el pan negher), en venden pü inscí tant, però gh'è di sit indua l'è 'ncamò un puu na "specialidaa" de chi e de la di alp: in de la Sgüissera el famus pan de seghel del Valés (Walliser Roggenbrot) l'è ben cugnussüü, e in Westfalia el Pumpernickel u Schwarzbrot (un pan faa sü cunt i rest de la seghel e faa cös püssee a vapur ch'in del prestin) l'è vendüü ancamò al didincö. Cunt i so volt valur nütritif, la seghel la po vess part d'una nütriziun sana e balanzada.

Toch
Agua 13,7 g
Protíd 8,8 g
Grass 1,7 g
Carbuidraa 60,7 g*
Fivra 13,2 g
Mineraj 1,9 g
Mineraj
Natri 4 mg
Cali 510 mg
Magnesi 90 mg
Calcium 35 mg
Mangan 2,9 mg
Fer 2,8 mg
ram 0,39 mg
Zinch 2,9 mg
Fosfur 335 mg
Selen 0,002 mg
Vidamin
Thiamina (Vit. B1) 360 µg
Ribuflavina (Vit. B2) 170 µg
Nicutina (Vit. B3) 1800 µg
Pantutena (Vit. B5) 1500 µg
Vidamina B6 235 µg
Azed Folegh 145 µg
Vidamina E 2000 µg
Aminuazed
Tryptofana 110 mg
Treunina 360 mg
Isolüsina 390 mg
Lüsina 370 mg
Lysina 400 mg
Metiunina 140 mg
Valina 530 mg
Fenylalanina 470 mg
Tyrusina 230 mg
Arginina 490 mg
Histidina 190 mg

Fermentaziun e Destilaziun[Modifega | modifica 'l sorgent]

La seghel l'è druada finn de secuj in del fà bevand a cuntegnüü alcuòlegh. Peresempi la Vodka püssee bona la vegn de la seghel. La scgnapa trincada in del nord de la Germania, ciamada "Korn", la vegn anca lee de la seghel. Cunt la seghel pö vün el po fà anca la bira anca se al didincö de bira de seghel s'en tröa propi poca. In de l'America del Nord, e, suratüt in Canada, cunt la seghel ghe fann anca 'l Whiskey, che per l'apunt l'è ciamaa despess "Rye" (Seghel in ingles).

Maià di Animaj[Modifega | modifica 'l sorgent]

Ai animaj ghe dann de maià sia la löa, che 'l gamb de la pienta 'ncamò verda, de la seghel: l'inscí ciamada seghel verda l'è la prima roba ch'i böf maien quand che la vegn la bona stegiun. El valur nütirtif cuntegnüü in de la seghel l'è desolet a mitaa straa intra 'l furment/triticale e la giota. Vöna di resun che la seghel i animaj la maien minga inscí despess l'è che l'è minga fazil de degerì.

Materiaj Renuabej[Modifega | modifica 'l sorgent]

La löa e la pienta, tüta intrega, de la seghel al didincö la druen anca in del fà materiaj renuabej cuma peresempi 'l Bioethanol e 'l Biogas, già che la gh'ha di prupedaa cumpagn de quij de olter cereaj ma la venden püssee a bun marcaa.

Riferiment[Modifega | modifica 'l sorgent]

  1. Giovan Battista Melchiori, Vocabolario bresciano - italiano, 1817, [1]; reperìbil e scaricàbil ché: [2] (rist. anast. del Giornale di Brescia, 1985)