Grisun Talian
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
Al Grizù italià (lumbàrt usidentàl: Grisun Talian; talian: Grigioni Italiano; tudesch: Italienischsprachiger Graubünden; rumancc: Grischun talian), anca ciama Grizù lumbàrt, 'l è chèla bànda dal Cantù svisèr dai Grizù 'ndóe la zént la pàrla italià e lumbàrt. Ansèma 'l Cantù Tisì 'l fùrma la pàrt lumbardòfona da la Svìsera.
Cunsiderasiù lenguistìghe
[Modifega | modifica 'l sorgent]Al Grizù italià 'l è separàt dal rèst dal cantù anche geugraficamént, anfàti sóta i Alp Lepuntine e Retighe la pupulasiù l'è restàda separàda da l'ótra bànda dal Grizù. Chèla situasiù ché la g'à permetìt ai abitànt da la regiù da tegnìs strète le sò tradisiù e parlàde, pò al dé d'ancó sö quàze 15 méla persùne che le vàbita lé, de piö de l' 85% le pàrla italià. Gh'è però da dì che i censìmencc svisèr i fà mia tàta distinsiù 'ntra chi 'l pàrla nóma lumbàrt o pò a 'l italià vér e pròpe; da solèt 'l italià 'l è cunfinàt a lengua per le relasiù püsé uficiài, méntre le parlàde lumbàrde, 'nfluensàde 'n pó dal rumancc, i è largamént duperàde 'n dai cuntèst da la vìda da töi i dé.
Sa pól apò zontà che 'n dai ültem agn l'üzo da l'italià l'è dré a calà, sùradetöt an da la Val Pos-ciav. Chèl fenòmeno ché 'l è duìt perlopiö a dù laùr: l'imigrasiù dai tudescòfon 'ndai teritòre insübrech e apò a l'emigrasiù dai stès grizunés an dai cantù dal céntro-èst, andóe i ufèrte da laurà i è pö remüneràde. Gh'è pò 'na quistiù da stüde: anfàti pararès che ga sìe nüsöna scöla süperiùra per i parlànt da 'l italià 'n töt al cantù, i s-cècc i è dóca custrècc a ìga 'n educasiù scolàstega 'n tudèsch se i völ rüà a 'n tìtol da stüde piö ólt. La difuziù dal tudèsch l'è facilitàda apò a da la televisiù e dai mass media, quàze cumpletamént an lengua tudesca.
Cümü e vài dal Grizù italià
[Modifega | modifica 'l sorgent]| Val | Cümü | Abitànt (agiurnàt al 2008) |
Teritòre | Dens. Pupulasiù | Italofoni (agiurnàt al 2000) |
|---|---|---|---|---|---|
| Mesauc | Mesoch, Soazza, Lostal, Cama, Gron, Legia, Rorè, San Vitor, Verdabi | 7'050 ab. | 374,3 km² | 18,84 ab./km² | 87% |
| Calanca | Arvigh, Bragg, Büscen, Castaneda, Cauch, Rossa, Santa Maria in Calanca, Selme | 799 ab. | 121,02 km² | 6,60 ab./km² | 78% |
| Bargaja | Bargaja (Bond, Castascegna, Söj, Stampa e Visavran) | 1'602 ab. | 251,45 km² | 6,37 ab./km² | 78% |
| Pos-ciav | Brüs, Pusc-ciaf | 4'651 ab. | 237,30 km² | 19,3 ab./km² | 91% |
| Surses | Bivio | 209 ab. | 76,73 km² | 2,72 ab./km² | 29% |
| Tutàl | 14'311 ab. | 1'060,80 km² | 13,49 ab./km² | 73% |