Wikipedia:Archivi/urtugrafía ünificada

De Wikipedia

Prublema də l'urtugrafia: pruposta də grafia ünificada

Sü chesta pagina chí sə spiega l'urtugrafia basada süla prupòsta də grafia ünificada par scriif i dialètt lumbaart.

A bun cünt, dopu una lunga riflessiun də paart di üteent, əl s'è decidüü də scunsejà vivameent əl druvà chesta urtugrafía, pər la suva natüra artifiçiala e minga liada aj cunvenzziun urtugrafech tradizziunaj e la suva cumplesitaa. In cheest períut i üteent a inn drée a deciit 'sə fànn, dunca sii pregaa də druvàla minga. Sə vurii scriif in Lumbaart uçidentaal ma savii nò cun cə urtugrafía fàll, a inn alternatiif valit a chesta:

Prinçipi generaal

  • I vucaal luunch i sə scriif cul simbul dupi: paas, véert, nööf, pèert. L açéent güzz (´) o chell graaf (`) sa mett dumá süla prima vucala, pər semplificá: véert (e mía *véért), pèert (e mía *pèèrt).
  • I vucaal i pö vess luunch dumá in silaba tònica finala də paròla: vedüü, ticinées, cuntéent, avèert.
  • La cunsunanta in fin də paròla sə scriif sempru cula surda, cumə che sə parnunzia (se la paròla la sta də pər lée o l'è sübit prima də na pausa): diit (anca se in di derivaa la cunsunanta l è sunòra: didín, didún, didaa e.v.i.), pèert (anca se in di altər furmi gh'è la sunòra: pèrdi, perdéva, perdüü e.v.i.).
  • I cunsunaant ch'i rapresénta un sun singul, in fin də paròla i sə scriif cul simbul dupi se la sílaba finala l'è tònica (=la gh'a l açéent də paròla) e la vucala prima l'è cürta: pass, pacch (sílaba tònica e vucala cürta) ma paas, paach (plür. də paga) (sílaba tònica ma vucala lunga), vedess (infin.) (vucala cürta e sílaba tònica) ma védəs (imperat.) (vucala cürta ma sílaba átuna), bagn (e mía *baggn o *bagnn: sílaba tònica e vucala cürta, ma ul sun singul [ɲ] l è rapresentaa cui düü simbul g e n (digraff)). Inscí, ul radupiaméent dəla cunsunanta finala l índica che la sílaba finala l'è tònica: vedess l'è la grafía nurmala, e vedêss la saress una grafía suraspeçificada (ridundanta).
  • L è mia sempru facil definí se una furma la gh-a də vess scrivüda cun è o cun ê . La medesima sitüazziun sə gh-a anca pər ò vs. ô. Una regula generala la pudaress vess chela da basass sül LSI: se tütt dó i furmi (cun é e cun è) i è registraa cumə "preséent sü tütt ul teritòri" sə pudará scriif cun ê. Un critéri simil sa drövará pər ò e ô.

Parnunzia di graff

graff cuntèst IPA SAMPA nòtt esempi mutivazziun e.v.i.
a tücc [a] [a] gatt
b tücc [b] [b] bun
c danaanz a i, e [ʧ] [t_S] céent
c in fin də paròla [ʧ] [t_S] tücc
c men che in fin də paròla e danaanz a i, e [k] [k] can, crüüt
ch tücc * [k] [k] * sə dröva dumá danaanz a i, e e in fin də paròla chi, vacch
cj (ci) tücc * [ʧ] [t_S] * sə dröva dumá danaanz a vucala diferenta da i, e cjaaf
ç (cz) tücc [ʦ] / [ʧ] [t_s] / [t_S] = z(z) / c(j) (a seguunt dəl dialètt) ençiclupedia 'arcigraff suradialetaal'
d tücc [d] [d] diit
e in silaba átuna [e] [e] levá
é in silaba tònica [e] [e] fén
è in silaba tònica [ɛ] [E] nètt
ê in silaba tònica [e] / [ɛ] [e] / [E] = é / è (a seguunt dəl dialètt) vurê, vedêsəla 'arcigraff suradialetaal'
ê / e (scritüra semplificada) in silaba tònica, in di munusilap o se l'è la penültima silaba [e] / [ɛ] [e] / [E] = é / è (a seguunt dəl dialètt) rêsca / resca, vêss / vess 'arcigraff suradialetaal', e = scritüra semplificada
ə, ë tücc [a] / [e] [a] / [e] = a / e (a seguunt dəl dialètt) pər, vündəs 'arcigraff suradialetaal'
f tücc [f] / [f] [f] / [f] famm
g danaanz a i, e [ʤ] ([ʒ]) [d_Z] ([Z]) géel
g men che danaanz a i, e [g] [g] gatt, grass
gh tücc * [g] [g] * sə dröva dumá danaanz a i, e ghigná, ghèll
gj (gi) tücc * [ʤ] ([ʒ]) [d_Z] ([Z]) * sə dröva dumá danaanz a vucala diferenta da i, e gjaalt
gl danaanz a i [ʎ] [L] [Livígn] fradeglín 'fradelitt'
gl in fin də paròla [ʎ] [L] [Pus·cjaaf] ögl 'öcc'
glj (gli) tücc * [ʎ] [L] * sə dröva dumá danaanz a vucala diferenta da i [Livígn] igljóra 'alura#39;
gn tücc [ɲ] [J] gnücch, scagn
h tücc * [h] [h] * sə tröva dumá in prinçipi də paròla [Livígn] hèi, 'aé, sí'
i men che tra cunsunanta e vucala [i] [i] liss
i tra cunsunanta e vucala [j] [j] fiuur
j men che in di digraff cj, gj, scj, sgj [j] [j] sə tröva dumá in prinçipi də silaba jéer, paja
l tücc [l] [l] laarch
m tücc [m] [m] mamm
n men che in fin da paròla e men che danaanz a c(h), g(h), qu [n] [n] naas, cana, sentí
n in fin da paròla cun sílaba átuna [n] [n] asən
n in fin da paròla cun sílaba tònica [ŋ] [N] pan, Lügán
n danaanz a c(h), g(h), qu [ŋ] [N] baanch, lenguf
nn tücc * [n] [n] * Sa scriif inscí dumá in fin də paròla cun sílaba tònica fann
p tücc [p] [p] pan
q tücc * [k] [k] * sa tröva dumá danaanz a u quaant, áqua
r tücc [r] ([ʀ]) [r] ([R]) ratt
s tra vucaal [z] [z] suraspeçificaa: -> tusa [s] tra vucaal: -> ss
s danaanz a cunsunanta surda [ʃ] / [s] [S] / [s] a seguunt dəl dialètt spüzza
s danaanz a cunsunanta sunòra [ʒ] / [z] [Z] / [z] a seguunt dəl dialètt; suraspeçificaa: -> sbatt
s danaanz a vucala in prinçipi da paròla [s] [s] sètt
s danaanz a vucala dòpu də na cunsunanta [s] / [ʦ] [s] / [t_s] a seguunt dəl dialètt e dəl parlaant pensá
s tra vucaal [z] [z] suraspeçificaa: -> tusa pər [s] tra vucaal: -> ss
s in fin də paròla [s] [s] paas, vündəs
sc danaanz a i, e [ʃ] [S] scées
sc in fin də paròla [ʃ] [S] casc
sc men che in fin də paròla e danaanz a i, e [ʃk] / [sk] [Sk] / [sk] a seguunt dəl dialètt scarpa
sch tücc [ʃk] / [sk] [Sk] / [sk] sə dröva danaanz a i, e e in fin də paròla schivi, bósch
scj (sci) tücc [ʃ] [S] sə dröva danaanz a vucala diferenta da i, e scjatt
ss tra vucaal [s] [s] bassa pər [z] tra vucaal: -> s tra vucaal
ss in fin də paròla [s] [s] bass
t tücc [t] [t] tass
u men che tra q, g e vucala [u] [u] bun
u tra q, g e vucala [w] [w] quaant, guaant
ü tücc [y] [y] tücc
v men che tra vucaal [v] [v] véert
v tra vucaal [v], [ʋ] [v], [P] lavá
v tra u, ü ó e vucala [ʋ], [] [P], [] lavurá
z tra vucaal [ʣ] [d_z] suraspeçificaa: -> rüzá [ʦ] tra vucaal: -> zz
z da dré a cunsunanta sunòra [ʦ] (o [ʣ]) [t_s] (o [d_z]) NB: sottspeçificaa! vanzá (ranzá) cunsejaa: -> z dumá par la sunòra [ʣ], par la surda [ʦ]
z in prinçipi də paròla [ʦ] (o [ʣ]) [t_s] (o [d_z]) NB: sottspeçificaa! zòcur (ziu) cunsejaa: -> z dumá par la sunòra [ʣ], par la surda [ʦ]
z in fin də paròla [ʦ] [t_s] raanz
zz tra vucaal [ʦ] [t_s] mazza [ʣ] tra vucaal: -> z tra vucaal

Scritüra di sun: vucaal

sun (IPA) sun (SAMPA) cuntèst graff nòtt esempi mutivazziun e.v.i.
[i] [i] tücc i liss
[e] [e] tònica é fén
[e] [e] atuna e levá
[ɛ] [E] tònica è nètt
[e] / [ɛ] [e] / [E] tònica ê (e) a seguunt dəl dialètt rêsca, vêss
[e] / [a] [e] / [a] atuna ë a seguunt dël dialètt për, vündës
[y] [y] tücc ü tücc
[ø] [ø] tücc ö röda
[a] [a] tücc a gatt
[u] [u] tücc u bun
[o] [o] tònica ó róss
[ɔ] [O] tònica ò vòtt
[o] / [ɔ] [o] / [O] tònica ô (o) a seguunt dəl dialètt pôrta, grôss
[iː] [i:] tònica ii riis, finii
[eː] [e:] tònica ée dées, lée
[ɛː] [E:] tònica èe pèert
[eː] / [ɛː] [e:] / [E:] tònica ee (êe) a seguunt dəl dialètt ..., ...
[yː] [y:] tònica üü müür
[øː] [ø:] tònica öö vöör
[uː] [u:] tònica uu amuur
[oː] [o:] tònica óo cóolt
[ɔː] [O:] tònica òo ròot
[oː] / [ɔː] [o:] / [O:] tònica oo (ôo) a seguunt dəl dialètt poort

Scritüra di sun: cunsunaant

sun (IPA) sun (SAMPA) cuntèst graff nòtt esempi mutivazziun e.v.i.
[p] [p] tücc p pan
[b] [b] tücc b bun
[t] [t] tücc t tass
[d] [d] tücc b dées
[k] [k] danaanz a i, e ch chi, che
[k] [k] in fin də paròla ch pacch
[k] [k] men che in fin də paròla e danaanz a i, e c can, cruus
[g] [g] danaanz a i, e gh ghigná, ghèll
[g] [g] men che danaanz a i, e g gatt, grass
[ʧ] [t_S] danaanz a i, e c céent
[ʧ] [t_S] in fin də paròla c tücc
[ʧ] [t_S] men che in fin də paròla e danaanz a i, e cj (ci) cjaaf
[ʤ] ([ʒ]) * [d_Z] ([Z]) * danaanz a i, e g * a seguunt dəl dialètt géel
[ʤ] ([ʒ]) * [d_Z] ([Z]) * men che in fin də paròla e danaanz a i, e gj (gi) * a seguunt dəl dialètt gjaalt
[m] [m] tücc m mamm
[n] [n] men che in fin də paròla cun sílaba tònica n naas, asən, cana, cantá
[n] [n] in fin də paròla cun sílaba tònica nn fann
[ɲ] [J] tücc gn gnücch, scagn, bagná
[ŋ] [N] danaanz a c(h), g(h), qu n anca, inquadrá
[ŋ] [N] in fin də paròla cun sílaba tònica n can, Milán
[r] [r] tücc r róss
[ʀ] [R] tücc r varianta lucala / individüala pər r róss
[v] [v] tücc v véert
[s] [s] ... ... ... ...
[z] [z] ... ... ... ...
[ʃ] [S] danaanz a i, e sc scées
[ʃ] [S] in fin də paròla sc casc
[ʃ] [S] men che in fin də paròla e danaanz a i, e scj (sci) scjatt
[ʃ] / [s] * [S] / [s] * danaanz a cunsunanta s * a seguunt dəl dialètt scarpa
[ʒ] [Z] ... ... ... ...
[h] [h] tücc * h * sə tröva dumá in prinçipi də paròla héi,
[ʋ] [P] tra vucaal v lavá
[j] [j] in prinçipi də silaba j in prinçipi də paròla e tra vucaal jéer, paja
[j] [j] tra cunsunanta e vucala i fiuur
[w] [w] dumá tra q, g e vucala u quaant, guaant
[l] [l] tücc l larga, bèll
[ʎ] [L] danaanz a i gl [Livígn] fradeglín 'fradelitt'
[ʎ] [L] in fin də paròla gl [Pus·cjaaf] ögl 'öcc'
[ʎ] [L] danaanz a vucala diferenta da i glj (gli) [Livígn] igljóra 'alura'