Umberto Zanetti
|
Chèst artìcol a l'è scricc in Lombàrd, ortograféa bergamasca del Dücàt. |
Ol poéta Ümbèrto Zanèt (1942[1] - 2018[2]) l’è stàcc, ‘nsèma al professùr Vitòrio Mora e al poéta Carmélo Francia, öna di figüre cültüràle piö 'n evidènsa e laorentuna che l' sirca de tègn ìa la cültüra bergamasca e sura de töt la lèngua oròbega. Scritùr de tate poesée ‘n bergamàsch ( ad esèmpe l’à enzìt ol “Prémio del Giopì“ a la rassègna del Dücàt de Piassa Püntida, in ocasiù di sò otant’agn de fondassiù), regóndide in quase inte libretì, in chès-ce agn l’à pöblicàt di lìber de gran valùr, ch’i mèrita de èss conossìcc de chi i ghe öl bé e i völ mia dösmentegà ‘l patrimòne cültüràl e lenguìstegh de la tèra bergamasca, magare col tramandàl ai sò s-cècc.
L'ha lauràt col Cèntro Regionàl di Cültüre Lombarde de Büsti Grandi ‘nsèma con di óter stödiùs de töt ol teritòre regionàl e l’à dacc ol sò contribüt, per chèl che l’è ‘l Bergamàsch, a la composissiù del lìber Parlate e dialetti della Lombardia - Lèssech comparàt di lèngue de la Lombardia (Òscar Mondadori 2003).
Co la Pruinsa de Bèrghem, menimà, l’à püblicàt, in del 2002 e söbet dòpo ‘n del 2003, i Poesie in bergamasco de du di aütùr piö de valùr de la leteratüra bergamasca: ol Cinto Gambiràs (Giacinto Gambirasio, 1896 - 1971), sò maèst ispiritüàl, e ‘l abàt Giósep Ròta (Giuseppe Rota, 1720 -1792), catòlegh de spessùr e aütùr de vèrs in Bergamàsch cóntra i spìricc fórcc e cóntra i barzamì (i miscredèncc).
La gramàtica bergamàsca
[Modifega | modifica 'l sorgent]In del desèmber del 2004 - ol Ümbèrto Zanèt l'à pöblicàt, per i Edissiù Sestante - Bèrghem, La grammatica bergamasca, ü lìber bèl e belfà (con propemènta tace esèmpe, ch’i ciaréss quase ògne döbe), ötel per chi che l’völ capì e cognòss la fonèdega, la morfologéa e la sintassi del Bergamàsch, sura de töt del Bergamàsch de sità.
In particolàr gh’è la descrissiù precisa di régole per töcc i elemèncc del discórs ch’i cambia (variabèi) e ch’i cambia mia ('nvariabèi): nòm, artìcol, agetìv, pronòm, vèrb, avèrb, preposissiù, congiünsiù, esclamassiù. Töi laùr ch’i döserèss fà 'ntènd a chi che l’sèita a parlà de vernàcol o de “dialèt del italià“, che ‘l Bergamàsch l’è öna lèngua facia e finida, che la salta fò drécia del Latì, compàgn del Català, del Portoghés, del Sardegnöl e de töte i ótre lèngue romanze.
L’è 'nteresànt ol capìtol sö i esclamassiù (pàgina 120), che l’mèt insèma i espressiù de atensiù, de marvéa, de stüpùr, de reciàm, o de rebrèss, compàgn de òcio!, òrpo!, pötarga!, sacramèschi!, cristiandòro!, öh, la Pèpa!, ergògna marsa!, fina a rìa al pòta! che i la dis a’ i frà quando i se scòta (fó memòria de la bèla cansù - col istèss tìtol - del Ciano Raàs, óter alfiér del Bergamàsch.
E amò, al capìtol 3.4 (pàgina 56), chèl sö i agetìv, gh’è öna lónga lésta coi paragù natürài del tipo:
- Biót cóme ün èrem
- Cargàt cóme ün àsen
- Catìv cóme ‘l pecàt
- Drécc cóme ü füs
- Ècc cóme ‘l Bacöch (Abacuch)
- Falso cóme Giüda
- Famàt cóme ü lüv
- Fórt cóme ü leù
- Ignorànt cóme öna böba
- Intrégh cóme öna bóra
- Ligàt sö cóme ü salàm
- Nèt cóme ü spècc
- Schéss cóme öna sardèla
- Sèch cóme ü bacalà
- Sgiùf cóme ü baghèt
- Sidràt cóme ü camèl
- Spórch cóme ü sunì
- Sténch cóme ü pal
- Surd cóme öna tapa
- Svèlt cóme ü folèt
Per fà bèl vèd ol sòch del Bergamàsch, lèngua “cèlto-romanza“, èco che ‘l öltem capìtol del lìber l’è dedicàt pròpe ai fondamécc di paròle (etimologéa) con d’ön’ögiada svèlta a öna lista de circumcirca dösènto vèrb.
Chèsto lìber l' sirca de salvà 'l patrimòne de la cültüra e de la lèngua bergmasca e 'l sò spéret, compàng de töta l'òpera del Ümbèrt Zanèt, l'è sintetisàt in di öltem vèrs de la sò poeséa “I ótre paròle“:
|
«
… m’sè chèle ‘mpresunade/ sofegade e batide/ perchè frèsche e lösènte/ come rosada che riflèt ol cél/ nótre m’sè chèle ótre/ mórte e ressüssitade/ dòpo che m’à passàt ol nòs’ calvare/ m’sè chèle di raìs e de la stòria/ e di generassiù che i è passade/ m’sè ‘l pórt di sacrefésse di nòs’ vècc/ e ‘l passapórt di dé che vegnerà.»
|
Fóncc
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Umberto Zanetti, La grammatica bergamasca - Bergamo, Sestante, 2004. ISBN 8887445591.
- ↑ (EN) The Other Italy: The Literary Canon in Dialect
- ↑ (IT) Addio al cantore del dialetto bergamasco - Morto il poeta e storico Umberto Zanetti