Müzica medievàla
|
|
Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda. |
| Perìodi dèla müzica européa | |
|---|---|
| Ècia | |
| Medievàla | (500–1400) |
| Renasimentàla | (1400–1600) |
| Cümü | |
| Baròca | (1600–1760) |
| Clàsica | (1750–1830) |
| Romàntica | (1815–1910) |
| Nöa | |
| Sècol XX | (1901–2000) |
| Contemporànea | (1975–'ncödé) |
| Sècol XXI | (2001–'ncödé) |
Se ghe dis müzica medievàla a la müzica europèa 'ntra la fì del sècol V e 'l prensépe del sècol XV.
Premèsa: parlà de müzica medievàla al dé de 'ncö
[Modifega | modifica 'l sorgent]El tìtol, dopràt per la müzica de piö o meno mìla agn de stória e per la müzica de 'n sach de paés, el bràsa sà 'n möcc de ròbe diferènte. En piö, per diferènte rizù, la müzica del medioévo, cóme quàze töta la müzica del pasàt, l'è vergóta 'mpusìbil de recostrüì precìs spacàt a cóme che l'éra 'na ólta. 'Na part de chèla müzica là l'è mai stàda scriìda e l'ia 'mparada a orècia o 'nventàda al momènt. La müzica che gh'è stàt scriìt, envéce, l'è mia fàcil de capéser perchè la fòza de scrìer müzica l'éra diferènta e apò perchè la scritüra la pöl mìa descrìer töte le finèse che le fa pàrt de la müzica che se scùlta.
I prufisùr e i müzicìsti del dé de 'ncö i stüdia töta la docümentasiù del pasàt per sercà de capéser mèi e recostrüì con piö tacc detài la müzica medievàla. L'è 'n camp de ricérca stòrica e artìstica 'n gran vìf per el nömer de docümencc nöf che se seghéta a troà e per le pusìbii diferènse de 'nterpretasiù dei docümencc che se conós zabèla. Chèl che sa conós de chèsta müzica 'l prezènta 'n gràn nömer de tradisiù che le 'nterèsa töcc i momèncc dèla vìda: müzica de céza, müzica civìl, müzica de sunà 'n bàita, müzica per le fèste o per el disnà, müzica de balà, müzica de cantà o de sunà, müzica rafinàda e cumplicàda o müzica piö fàcil. Müzicìsti de mestér o müzicìsti per pasiù: pròpe compàgn che al dé de 'ncö, apò alùra la müzica la ötàa a vìver mèi e l'éra giü de le maniére de isprimìs.
Docümencc de müzica medievàla
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Docümèncc dirècc:
- manüscrìcc originài dei bràni de müzica;
- manüscrìcc originài de teurìa de müzica;
- ciapèi dei strümèncc uriginài che i era dopràcc per sunà;
- òpere d'àrt (pitüre e scültüre) che le raprezènta 'na sunàda, na cantàda o i strümèncc dopràcc per sunà;
- stórie che parla dei muzicìsti o dèle ocasiù de müzica (quàt, cóme e 'ndóe se sunàa);
- contràcc o pagamèncc facc a 'n quach müzicìsta.
Docümèncc indirècc:
- fóti dei manüscrìcc originài;
- edisiù modèrne dè töcc i tìpi de manüscrìcc e docümèncc originài;
- stüde dei prufisùr;
- registrasiù modèrne dei bràni;
- recustrüsiù dèi strümèncc dopràcc per sunà.
El pòst dèla müzica 'ndèla socetà
[Modifega | modifica 'l sorgent]
La müzica 'ncödé l'è consideràda 'n àrte però al stès temp l'è part de la vìda de töcc i dé e chèsti du aspècc i se mes·cia 'nsèma. Endel medioévo le ròbe i éra diferènte e la müzica l'éra dividìda en du. 'Na part l'éra 'ndèla famìa de le scènse perfète, cóme l'arimmética e l'astronomìa, e l'éra consideràda 'na ròba de prufisùr e zènt che gh'ìa fat le scöle àlte. Le persùne che le fàa müzica per vìver, i cantarì e i sunadùr, i éra consideràde de 'n leèl inferiùr perchè le se ocupàa del aspèt pratìch de la müzica. Entra i prufisùr de müzica e i muzicìsti gh'éra 'm pó la diferènsa che gh'è adès 'ntra stilìsti de móda e scarpulì.
Apéna 'na part de la müzica medievàla la pöl véser cunsideràda müzica de céza. L'è éra che i piö tacc dèi autùr dei bràni che se tróa 'ndei manüscrìcc che ghe rüàt 'nfina a noàlter i éra précc, frà o òm de céza, però gh'è de dì che chèle stèse persùne le g'ha scriìt müziche che i è mìa pensàde per ocaziù religiùze. Al stès tép i òm de céza i éra 'ntra le póche persùne che gh'ìa stüdiàt e che i éra bù de scrìer la müzica; en gèner la müzica per stümèncc la ignìa mìa scriìda e l'éra tramandàda a us ensèma a töte le tècniche che ucurìa per sunà.
El càntus plànus
[Modifega | modifica 'l sorgent]
Chel che se conós dei prìm sècoi (V-X) i'è quàze töcc càncc de céza. A la fòza döpràda per chèi càncc ché, en üzo amó al dé de 'ncö, se ghe dis càntus plànus e se pènsa che la sàpes nasìda 'ntùren al sècol III. I prìm docümèncc scriìcc i è del sècol X, perchè prìma de alùra i càncc se i emparàa apéna a orècia; en pö ghéra mìa bezògn de scrìer zó vergót che sa cunusìa zà 'n gràn be e che sa dopràa töcc i dé.
El Gregorià l'è apéna giü 'ntra töte le diferènte tradisiù per cantà che gh'ìa 'n gir. Condel pasà del tép vergöne de chèle tradisiù ché le s'è mes·ciàde e ótre i è sparìde, al pónt che 'nvèrs el sècol XII el Gregorià l'éra la fòza pö difundìda per cantà 'n céza. La sùla tradisiù che s'è salvàt de töcc chèi alter càncc diferèncc del Gregorià l'è 'l cant Ambrosià, döpràt 'nfìna al dé de 'ncö 'ndel milanés.
El càntus plànus i la cantàa i précc, i cèrech, i fedéi (òm e fómne) e i còri (facc apéna de òm e s·cècc); 'ndèi convèncc de mòneghe i còri i éra de fómne. L'éra e l'è amò adès dopràt per la Mèsa e per l'ofése. En prensèpe l'éra sèmper cantàt al unìsono, però a 'n cèrt momènt ('ndel secol IX se mìa prìma) se g'ha cuminciàt apò a tacàga 'n ótra ùs che la và con de la principàl (lès zó de bas el capìtol söl òrganum).
El òrganum e l'ars antìqua
[Modifega | modifica 'l sorgent]- Chel capìtol ché 'l pàrla de 'n tìpo de müzica. Per el enstrümènt, lès Órghen.
'Nvèrs la fì del sècol IX i cantarì de sèrte convèncc i g'ha ambiàt a tacàga 'n ótra ùs ai càncc plàni endena fòza 'n gràn fürba: la ùs nöa l'è precìsa spacàda a chèla ècia, sul che la part de 'na nòta diferènta. Le dò ùs i è döpràde al stès tèmp, ognöna cantàda de 'n còr o de 'na persùna diferènta. En vé föra 'na sinfunìa sènsa besògn de mitìs decòrde prìma e sènsa scrìer zo niènt.
Piö 'n nàcc en del tép chèla tècnica ché, ciamàda òrganum, la vé elaboràda per fa de le müziche pö complicàde che a 'n cèrt momènt le vé apó scriìde zó (per ezèmpe chèle fàde 'ndel convènt fransès de San Marsiàl, a Limòns). Parìgi 'ntra 'l 1170 e 'l 1250 la deènta 'n gràn cèntro de cültüra e i maèstri Leonìnus e Perotìnus, che i lauràa 'ndela catedràl de Nòtre Dàm, i la trasfùrma apò 'ndela capitàl européa de la müzica. Le sò òpere le dèrf en momènt nöf de la stória de la müzica che 'ncö l'è ciamàt ars antìqua e che 'l rüa 'nfina al prensépe del sècol XIV. I maèstri de Nòtre Dàm i scrìf òrgana e chèi de Perotìnus i rüa a éser per tre e apo' quàter ùs. Le so òpere le gìra per töta Euròpa e l'òrganum el vöta a nàser dei óter tìpi de müzica compàgn del motèt.
Endei motècc de la fì del sècol XIII (motècc petroniàni) la melodìa uriginàl, giöna de chèle tradisiunài del càntus plànus, de sòlet l'è cantàda de la ùs piö bàsa, che l'è ciamàda Ténor (lat. tenere) perchè la té le nòte bèle lónghe. Le ótre ùs ensìma al Ténor, che le pöl véser giöna, dò o trè, le cànta nòte piö velóci e le pöl doprà tèsti deferèncc (en latì o en fransés) che i comènta 'l tèst sàcro cantàt en chèl stès momènt de la ús del Ténor. Condel pasà del tép i rìtmi i deènta pö complicàcc e le ùs de 'nsìma le cumìncia apò a cantà stórie che le cèntra negót con del Ténor religiùs, 'nfìna al pùnto che apò a 'l Tènor el pöl cantà meludìe profàne.